Xrom va uning birikmalari.

---

 Tabiatda uchrashi

Temirli xromtosh holida uchraydi. Cr₂FeO₄  yoki Fe(CrO₂)₂.Qo’rg’oshinli qizil ruda PbCrO₄.   Xromli oxra Cr₂O₃.

                                     Xossalari

Xrom – oq yaltiroq metall, qattiq, mo’rt. U qaytaruvchi, 2 tadan 6 tagacha elektron beradi. Shuning uchun kimyoviy reaksiyalarda sharoitiga qarab  +2, +3 va  +6 oksidlanish darajasiga ega bo’ladi.

Xrom kislorod bilan xona temperaturasida oksidlanmaydi. Ftor bilan oson reaksiyaga kirishadi. Temperatura ta’sirida oltingugurt, kremniy va brom bilan ta’sirlashadi. Maydalangan holda suvni parchalaydi.

2Cr + 6H₂O =2Cr(OH)₃ + 3H₂O

Suyultirilgan HCl da erib va H₂SO₄ da erib, xrom +3 tuzlariga aylanadi:

2HCl + Cr = CrCl₂ + H₂

4HCl + 4CrCl₂ + O₂ = 4CrCl₂ + 2H₂O

HNO₃, zar suvida ( 1:3 HNO₃ va HCl ) oddiy temperaturada zar suvini passivlashtiradi. Lekin HCl da uzoq vaqt qaynatilsa vodorod ajraladi. Keyin bu reaksiya sovuqda ham davom etadi. Passivlangan xrom o’zini nodir metallga o’xshab tutadi,

Xromning olinishi. Sof metallni alyuminlotermiya usuli bilan olish mumkin.

2Al + Cr₂O₃ = Al₂O₃ + 2Cr + 456 kJ

2Cr₂O₃ + 3Si = 2SiO₂ + 4Cr

Fe(CrO₂)₂ + 4C = 4CO + Fe + 2Cr

Laboratoriyada xrom olish uchun temir xromitdan dastlab xrom (III)- oksid olinadi. Buning uchun xromli temirtosh kislorod va soda bilan suyuqlantiriladi. Keyin natriy xromatdan uglerod yordamida xrom (III)-oksidi olinadi.

4Сr₂FeO₄ + 7O₂ + 8Na₂CO₃ = 8Na₂CrO₄ + 2Fe₂O₃ + 8CO₂

 

3C + 2Na₂CrO₄ =3CO + 2Na₂O +Cr₂O₃

Texnikada ishlatilishi. Po’lat ishlab chiqarish sanoati xrom ishlatiladigan 1-2% Cr tutgan po’latlarqattiq va mustahkam bo’ladi. Po’latda 12% xrom bo’lganda zanglamaydigan po’lat hosil bo’ladi. Xrom metal buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Masalan, el –tiral, nixrom, xromal.

Terichilik sanoatida xrom tuzlaridan pishiq xromli terilar olishda ishlatiladi. Cr³⁺ birikmalari barqaror.

Ishqoriy muhitda Cr³⁺ ----- Cr⁶⁺

Cr³⁺ –  yashil va ko’k binafsha       

Cr⁶⁺ – sariq (xromatlar)

Cr⁶⁺– jigarrang (bixromat)

 

CrO – qora kukun

Cr(OH)₂ – sariq rangli

CrCl₂ – rangsiz kristall suvda eriydi.

Cr₂O₃ – xromli oxra, yashil rangli kukun  t=1900⁰C

Tajriba.  (NH₄)₂Cr₂O₇ = Cr₂O₃ + 4H₂O + N₂

1. Uglerod bilan qaytarish:

3C + (NH₄)₂Cr₂O₇ = 3CO + Na₂O + Cr₂O₃

2. S qaytarish:

S + K₂Cr₂O₇ = K₂SO₄ + Cr₂O₃

3. Temperatura ta’sirida parchalanish:

            2Cr(OH)₃ = 3H₂O + Cr₂O₃

4. (NH₄)₂Cr₂O₇ = N₂ + 4H₂O + Cr₂O₃

Xrom (III) – oksidini soda yoki ishqorlar bilan suyuqlantirish natijasida meta- va ortoxromatlar hosil bo’ladi.

CrCl₃ + 3NaOH = Cr(OH)₃ + 3NaCl

Cr(OH)₃ + 3HCl =CrCl₃ + 3H₂O

Cr(OH)₃ + 3NaOH = Na₃Cr(OH)₆

HCrO₂ – metoxromitlar

H₃CrO₃ – ortoxromitlar

Cr₂O₃+ 2NaOH = 2NaCrO₂ + H₂O

Cr₂O₃+ 6NaOH = 2Na₃CrO₃ + 3H₂O

Xrom (III) gidroksidi kuchli oksidlovchilar ta’sirida ishqoriy muhitda Cr⁺⁶ birikmalariga o’tadi.

2Na₃[Cr(OH)₆] + 3Br₂ + 4NaOH = 2Na₂CrO₄ + 6NaBr + 8H₂O

[Cr(OH)₆]^3- + 2OH^- - 3e = CrO₄^2- +4H₂O

Br₂ + 2e = 2Br^-1

 

Na₃[Cr(OH)₆]  o’rniga Cr(OH)₃ ni olish mumkin

Xrom birikmalaridan Cr⁺³ kationi ko’k rangli xrom (III) sulfat, xrom (III) nitrat,xrom (III)xlorid , xrom (III) anion holda bo’lsa, yashil rangli bo’ladi. Masalan, natriy xromit, kaliy xromit.

Tajriba: Kaliy xromli achchiqtosh yoki kvaosga oz miqdorda ishqor qo’shamiz.

2Cr(OH)₃ + 3H₂SO₄ = Cr₂(SO₄)₃ + 6H₂O

                                            ^{ko’k rang}

Cr(OH)₃ + KOH = KCrO₂ + 2H₂O

                                    ^{yashil rang}

III valentli xrom tuzlarigidrolizga uchraydi.

CrCl₃ + H₂O = CrOHCl₂ + HCl

CrOHCl₂ + H₂O = Cr(OH)₂Cl + HCl

Cr(OH)₂Cl + H₂O = Cr(OH)₃ + HCl

Cr₂S₃ – qora kristall modda, suvda erimaydi.

2CrCl₃ + 2H₂S = Cr₂S₃ + 6HCl

2Cr + 3S = Cr₂S₃

Bu tuz kuchli gidrolizga uchraydi va to’la gidroliz sodir bo’ladi.

Cr₂S₄ + 6H₂O = 2Cr(OH)₃ + 3H₂S

Xrom (III) birikmalarining koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar hosil qiladi. [Cr(H₂O)₆]Cl₆      [Cr(H₂O)₅Cl]Cl₂      [Cr(H₂O)₄]Cl   H₂O

^{ko’k binafsha rang                 tim yashil rang                         och yashil rang}

     [Cr(NH₃)₆]Cl₃         K₃[Cr(OH)₆]           K₃[CrCl₆]

Xrom (VI) oksidi, xromat kislotasining angidridi – to’q qizil rangli ignasimon kristallga ega. Suvda oson eriydi. Bunda xromat kislotasi hosil bo’ladi. Xromat angidridga xromat kislota va dixromat kislota to’g’ri keladi.

2H₂CrO₄ = H₂Cr₂O₇ + H₂O

Suyultirish ortishi bilan muvozanat H₂CrO₄ tarafiga qarab suriladi.

Xrom (VI) oksidi zaharli. Natriyli yoki kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, potash yoki ohak bilan kuydirib olinadi.

4Cr₂FeO₄ + 3O₂ + 8Na₂CO₃ = 8Na₂CrO₄ + 2Fe₂O₃ + 8CO₂

Na₂Cr₂O₇ + Na₂CO₃ = Na₂CrO₄ + CO₂

Tajriba. Agar xrom (III) oksidiga ishqor va oksidlovchi qo’shilsa, xromatlarga o’tadi:

Cr₂O₃ + NaNO₂ + 4NaOH = 2Na₂CrO₄ + 2NaNO₃ + 2H₂O 

Agar natriy xromatga kislota qo’shilsa, muvozanat chapgs suriladi. Agar ishqor qo’shilsa, muvozanat o’ngga suriladi.

2Na₂CrO₄ + H₂SO₄ = Na₂Cr₂O₇ + H₂O + Na₂SO₄

Na₂Cr₂O₇ + 2NaOH =2Na₂CrO₄ + H₂O

Xromat kislota tuzlari juda kuchli oksidlovchilar.

3H₂S + K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ = S + Cr₂ (SO₄)₃ + 7H₂O + K₂ SO₄

Xromatlar xromning (III) valentli tuzlarini ishqoriy sharoitda oksidlab oson olinadi:

2CrCl₃ + 3H₂O₂ + 10KOH = 2K₂CrO₄ + 6KCl + 8H₂O

Bixromatlar olish uchun xrom (III) valentli tuzlarini kislotali muhitda kuchli olsidlovchilar KClO₃, KMnO₄, NaBiO₃ .

2Cr(NO₃)₃ + 3NaBiO₃ + 6HNO₃ = H₂Cr₂O₇ + 3NaNO₃ + 3Bi(NO₃)₃ + 2H₂O

Xromning periks tipidagi birikmalari ma’lum. Ular nad kislotalar deyiladi.

4CrO₃ + 2H₂O₂ + H₂SO₄ = H₂Cr₂O₈ + Cr₂(SO₄)₃ + 4H₂O + 2O₂

Xromning birikmalaridan CrO₂Cl₂ qizil qo’ng’ir rangli suyuqlik.

CrO₂Cl₂ + H₂O = H₂CrO₄ + 2HCl

Qo’llanilishi. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak bo’yoq va farmatsevtika sanoatida ishlatiladi. Qo’rg’oshin xromat sariq bo’yoq tayyorlashda ishlatiladi. Kaliy dixromat va konsentrlangan sulfat kislota tehg miqdorda aralashtirilsa, xrompik deyiladi. Bu aralashma bilan kimyoviy idishlarni yuviladi.