Nitrat kislota metallar bilan o‘zaro ta’sirlashganda odatda vodorod ajralib chiqmaydi: u oksidlanib, suv hosil qiladi. Kislota esa konsentratsiyasiga va metallning aktivligiga qarab, quyidagi birikmalarga qadar qaytarilishi mumkin:
H N 0 3 ->N 02 -» HN02 -* N 0 -> N 20 ->N 2 ^ N H 3(NH4N 03)
Nitrat kislotaning tuzi ham hosil bo‘ladi.
Misol tariqasida konsentrlangan va suyultirilgan nitrat kislota kumush bilan qanday reaksiyaga kirishishini ko‘rib chiqamiz. Sxemaga muvofiq konsenrtlangan nitrat kislota og‘ir metallar bilan reaksiyaga kirishganida N 0 2 ga qadar qaytarilishi kerak: bundan tashqari, H20 va tuz AgN03 hosil boiadi. Reaksiyaning sxemasini yozamiz:
Ag+H N 0 3 (kons.) -» Ag N 03 + N 0 2 + H2 О
lenglamada koeffitsiyentlarni elektronlar balansi usuli bilan topamiz:
A g -e +5 = Ag 1 +5 +4 N+ e = N 1 Ag+2HN03 (kons.)=AgN03+ N 0 2+H20
Suyultirilgan nitrat kislota kumush (og‘ir metall) bilan o‘zaro la’sir ettirilganda NO ga qadar qaytariladi va suv hamda tuz AgN03 hosil boiadi: 3
Ag +4H N 0 3 (suyult.) = 3 Ag N 0 3 + N 0 2 + 2 H2 О + 1 A g- e = Ag + 5 +2 N+ Зё = N
Yana bir misol: ancha aktiv metall boigan rux nitrat kislotani konsentratsiyasiga qarab azot (I) oksid N20 , erkin azot N2 va hatto ammiakka NH, qadar qaytarilishi mumkin; ammiak nitrat kislotaning ortiqchasi bilan ammoniy nitrat NH4N 0 3 hosil qiladi. Bu reaksiyaning tenglamasini quyidagicha yozish kerak:
4Zn+10HN03 (juda suyult.) = 4Zn(N03), + NH4N 0 2 + 3H20
Shuni nazarda tutish kerakki, konsentrlangan nitrat kislota odatdagi temperaturada aluminiy, xrom va temir bilan reaksiyaga kirishmaydi. U bu metallarni passiv holga o'tkazadi . Nitrat kislota Pt, Rh, Ir, Ta, Au bilan reaksiyaga kirishmaydi. Platina bilan oltin «zar suvi»da — 3 hajm konsentrlangan xlorid kislota bilan 1 hajm konsentrlangan nitrat kislota aralashmasida eriydi.
U organik birikmalar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Organik birikmalarni nitrolash yo'li bilan portlovchi moddalar, organik bo'yoqlar, dori-darmonlar olinadi.