Reaksiya tezligini katalizatorlar yordamida oshirish mumkin. Temperaturani oshirgandan ko'ra katalizator ishlatgan afzalroq, bundan tashqari temperaturani hamma vaqt ham oshirish imkoni bo'lavermaydi.
Kimyoviy reaksiyalarning tezligini o‘zgartiradigan moddalar katalizatorlar deyiladi.
Ba’zi katalizatorlar reaksiyani juda tezlashtirib yuboradi — musbat kataliz yoki to'g'ridan-to'g'ri kataliz, boshqalari sekinlashtiradi — manfiy katalizlar deyiladi. Musbat ka- talizga sulfat kislotaning oksidlanib nitrat kislotaga aylanishi va b. misol bo'la oladi. Manfiy katalizga natriy sulfat eritmasi bilan havo kislorodining o'zaro ta’sirlanish reaksiyasining etil spirt ishtirokida sekinlashishi yoki vodorod peroksid parchalanish tezligining oz miqdordagi sulfat kislota (0,0001 massa qism) ishtirokida kamayishi va boshqalar misol bo'ladi. Manfiy kataliz ko'pincha ingibitorlash, reaksiya tezligini kamaytiruvchi manfiy katalizatorlar esa — ingibitorlar deyiladi (ularning ta’sir etish mexanizmi kataliza- torlarning ta’siridan farq qiladi).
Katalizatorlar ishtirokida sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalar katalitik reaksiyalar deyiladi.
Ko'pchilik kimyoviy reaksiyalarga katalitik ta’sir ko'rsatish mumkin. Katalizatorlarning soni juda ko'p, ularning katalitik aktivligi esa turli-tumandir. Bu aktivlik reaksiya tezligining katalizator tufayli o'zgarishi bilan aniqlanadi.
Katalizatorning o‘zi reaksiyalarda sarflanmaydi va oxirgi mahsulotlar tarkibiga kirmaydi.
Katalizning ikki turi — gomogen (bir jinsli) va geterogen (bir jinsli emas) kataliz bor.
Gomogen katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator bir fazali sistemadan — gaz yoki suyuq sistemani hosil qiladi, katalizator bilan reaksiyaga kirishuvchi moddalar orasida chegara sirti bo'lmaydi. Masalan, vodorod peroksidning tuzlar eritmalari ishtirokida (suyuq faza) katalitik parchalanishi.Gomogen katalizda kimyoviy reaksiyaning tezligi katalizatorning konsentratsiyasiga proporsional bo'lishi aniqlangan.
Geterogen katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator turli fazalardan iborat sistemani hosil qiladi. Bunda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator orasida chegara sirti bo'ladi. Odatda katalizator — qattiq modda, reaksiyaga kirishuvchi moddalar — gazlar yoki suyuqliklar bo'ladi. Misol tariqasida ammiakning (gazsimon faza) platina ishtirokida (qattiq faza) oksidlanishini yoki vodorod peroksidning (suyuq faza) ko'mir yoki marganes (IV) oksid (qattiq faza) ishtirokida parchalanishini keltirish mumkin. Geterogen katalizda barcha reaksiyalar katalizator sirtida sodir bo'ladi. Shu sababli qattiq katalizatorning aktivligi uning sirtining xossalariga (o'lchamlari, kimyoviy tarkibi, tuziiishi va holatiga) ham bog'liq bo'ladi.
Katalizatorlar ta’sirining mexanizmi odatda reaksiyaga kiri¬shuvchi moddalardan birining oraliq birikmalar hosil qilishi bilan tushuntiriladi. Masalan, agar sekin boradigan reaksiya A+B=AB katalizator К ishtirokida olib borilsa, u holda katalizator boshlan g'ich moddalarning biri bilan reaksiyaga kirishadi va beqaror oraliq birikma hosil qiladi:
A+K=AK
Reaksiya tez ketadi, chunki bu jarayonning aktivlanish ener¬giyasi kam. So'ngra oraliq birikma AK boshlang'ich moddaning ikkinchisi bilan o'zaro ta’sirlashadi, bunda katalizator ajralib chiqadi:
AK+B=AB+K
Katalizatorning sirti bir jinsli emas. Unda aktiv markazlar bor bo‘lib, katalitik reaksiyalar asosan ana shu markazlarda sodir bo‘ladi. Reaksiyaga kirishadigan moddalar markazlarda sodir boiadi. Reaksiyaga kirishadigan moddalar shu markazlarga adsorbilanadi, natijada ularning katalizator sirtidagi konsentratsiyasi ko‘payadi. Bu hoi ko‘pincha reaksiyaning tezlashuviga olib keladi. Lekin reaksiya tezligi ortishining asosiy sababi adsorbilangan molekulalar kimyoviy aktivligining keskin kuchayishidir. Katalizator ta’sirida adsorbilangan molekulalarda atomlar orasidagi bogianishlar susayadi va ular reaksiyaga kirishuvchi bolib qoladi. Bu holda ham reaksiya aktivlantirish energiyasining kamayishi (shu jumladan katalizator sirtida oraliq birikmalar hosil bolishi hisobiga) tufayli tezlashadi.
Ba’zi moddalar qattiq katalizatorning aktivligini kamaytiradi yoki butunlay yo‘qotadi. Bunday moddalar katalitik, zaharlar deyiladi. Misol tariqasida mishyak, simob, qo‘rg‘oshin birikmalarini, sianli birikmalarni keltirish mumkin, ular, ayniqsa, platina katalizatorlarga tez ta’sir etadi. Ishlab chiqarish sharoitida reaksiyaga kirishadigan moddalar katalitik zaharlardan tozalanadi, zaharlangan katalizator esa regeneratsiya qilinadi (zahardan ajratiladi).
Shuni alohida ta’kidlab olish kerakki, katalizator tanlab ta’sir etadi, shu sababli turli katalizatorlarni ishlatib, bitta moddaning o‘zidan turli xil mahsulotlar olish mumkin. Masalan, katali¬zator — aluminiy oksid A1203 ishtirokida 300°C da etil spirtdan suv bilan etilen olinadi:
C2H5OH-> H20+C2H4
Biologik katalizatorlar — fermentlar alohida ahamiyatga ega. 0‘simlikva hayvon organizmlaridagi murakkab kimyoviy jarayonlar ana shu katalizatorlar ishtirokida sodir boiadi.