Tajriba shuni ko'rsatadiki, o'rta tuzlar tarkibida vodorod ionlari ham, gidroksid ionlari ham yo'qligiga qaramay, ularning eritmalari ishqoriy, kislotali yoki neytral m uhitli bo'ladi. Bu hodisani tuzlarning suv bilan o'zaro ta ’siri orqali tushuntirish mumkin.
Ishqoriy reaksiya berad ig an natriy asetat C H 3C O O N a eritmasini к о 'rib chiqamiz. Natriy asetat suvda eritilganda kuchli elektrolit sifatida N a+ va C H 3COO~ ionlarga to iiq dissotsilanadi. Bu ionlar suvning H + va O H “ ionlari bilan o'zaro ta’sirlashadi. Bunda N a+ ionlari OH~ ionlarini bogiab molekula hosil qila olmaydi, chunki N aO H kuchli elektrolit bo iib , eritmada faqat ionlar holida boiadi. Shu bilan bir vaqtda asetat-ionlar H + ionlarni bogiab, kuchsiz elektrolit — sirka kislota molekulalarini hosil qiladi, natijada H ,0 ning yangi molekulalari H + va O H ” ionlarga dissotsilanadi. Bu jaraydnlar quyidagicha muvozanat qaror topgunga qadar davom etadi:
CH3COO-+H+=C H 3COOH
H20 = H ++0H~
Bir vaqtda sodir bo'ladigan jarayonlarning umum iy tenglamasi quyidagicha boiadi:
CH3C 0 0 ++H20 = C H 3C 0 0 H + 0 H -
Bu tenglama kuchsiz elektrolit (sirka kislota) hosil boiishi natijasida suvning dissotsilanishining ionli muvozanati siljishini va ortiqcha O H “ ionlar paydo bo'lishini, shu sababli eritma ishqoriy reaksiya berishini ko'rsatadi.
Tuz ionlarining suv bilan o‘zaro ta’sirlashib, kuchsiz elektrolit hosil qilishi tuzning gidrolizlanishi deyiladi.
Misolda ko'rsatilganidek, eritm a C H 3CO O N a tuzning gidrolizlanishi natijasida ishqoriy b o iib qoladi.
Tuzlarning gidrolizlanish hollari.
Har qanday tuzni kislota bilan asosning o'zaro ta ’sir mahsuloti sifatida qarash mumkin. M asalan, natriy asetat C H 3COONa kuchsiz kislota C H 3COOH bilan kuchli asos N aO H dan ammoniy xlorid N H 4C1 — kuchsiz asos N H 4OH bilan kuchli kislota HC1 dan, C H 3CO O N H 4 — kuchsiz kislota C H 3COOH bilan kuchsiz asos N H 4OH dan, NaCl esa — kuchli asos N aO H bilan kuchli kislota HC1 dan hosil boigan.
Kuchsiz kislota bilan kuchli asosdan hosil bo‘lgan barcha tuzlar gidrolizga uchraydi. Ular eritmada ishqoriy muhit hosil qiladi (pH >7).
-Ammoniy xlorid N H 4C1 eritmasida teskari holat yuz beradi. Bu holda kuchsiz elektrolit N H 4OH hosil boiadi. Natijada O H ” ionlarning bir qismi N H 4+ ionlari bilan bogianadi. H + ionlari esa ortiqcha boiib qoladi. Demak, N H 4C1 ning gidrolizlanishi natijasida shu tuzning eritmasi kislotali reaksiyaga (pH<7) ega boiadi. Uning gidrolizlanish tenglamasini* shunday yozish mumkin:
Kuchli kislota bilan kuchsiz asosdan hosil bo‘lgan tuzlar ham gidrolizlanadi. Ular eritmada kislotali muhit (pH<7) hosil qiladi.
Kuchsiz kislota kuchsiz asosdan hosil boigan tuzlar yanada osonroq gidrolizlanadi, masalan C H 3CO O N H 4. Bu tuzning ionlari bir vaqtning o'zida H + va O H - ionlarni bogiab, suvning dissotsilanish muvozanatini siljitadi:
CH3C 0 0 - +N H +4+H 20 = CH3C 0 0 H + N H 4 0H (N H 3 H20)
Bu holda eritmaning muhiti gidrolizlanish mahsulotlarining — kislota bilan asosning dissotsilanish darajasiga bog'liq boiadi; agar O H ” ionlar ko'p b o is a eritm a ishqoriy, agar H + ionlar ko'p bo isa — kislotali, agar ularning soni bir xil boisa — neytral boiadi.
Gidrolizlanish natijasida hosil boiadigan C H 3COOH va N H 4OH ning dissotsilanish darajalari taxm inan bir xil, shuning uchun eritma neytral bo'ladi.
Lekin am m oniy karbonat ham kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil b o ig a n tuz ekanligiga qaram ay, uning suvdagi eritmasining muhiti kuchsiz ishqoriy boiadi:
N H ; + CO]~ + H20 = N H4 OH + HCO~
Kuchli asos bilan kuchli kislotadan hosil bo'lgan tuzlar gidrolizlanmaydi. Bunday tuzlarning ionlari suv bilan kuchsiz elektrolitlar hosil qila olmaydi. Bu holda tuz ionlari amalda reaksiyada ishtirok etmaydi va suvning dissotsilanish muvozanati buzilmaydi; H + va O H “ ionlarning konsentratsiyasi toza suvdagidek qoladi, demak, eritmaning m uhiti neytral (pH=7)* boiadi.
Tuzning elektrolitik dissotsQanish natijasida hosil boiadigan ionlari suv bilan kuchsiz (каш dissotsilanadigan) eletrolitlar hosil qila oladigan barcha hollarda tuzlar gidrolizlanadi.
K o'pchilik tuzlar uchun dissotsilanish — qaytar jarayon. Gidroliz mahsulotlari chiqib ketadigan taqdirda gidroliz qaytmas boiadi, masalan:
A12S3 + 6H20 = 2A1(0H)3 I+3H 2S T
Tuzlarning gidrolizlanish tenglamalarini tuzish. Kuchsiz ko'p asosli kislotalar bilan kuchli asoslardan hosil boigan tuzlarning gidrolizlanishi bosqich bilan boradi (teskari jarayonga — bosqichli dissotsilanishga muvofiq), bunda nordon tuzlar (aniqrog'i, nordon luzlarning anionlari) hosil b o ia d i. M asalan, natriy karbonat Na2C 0 3 ning gidrolizlanishini quyidagi tenglamaiar bilan ifodalash mumkin:
1) birinchi bosqich
С 0 ^ + Н 20 = НС0з +OH~
yoki
Na2C 03 + H20 = N aH C03 + NaOH
2) ikkinchi bosqich
нсо; + н2о = н2со3 + он-
voki
NaHC03+H20 = H 2C 03+Na0H
Lekin odatdagi sharoitda gidroliz amalda birinchi bosqich bilan i licklanadi: co ionlar suvning H + ionlarini bogiab, dastlab 11 ,C 0 3 molekulalarini emas, balki HCO^" ionlarini hosil qiladi. Ihmga sabab shuki, НСОз" ionlar H 2C 0 3 molekulalariga qaraganda ancha qiyin dissotsilanadi. Faqat ko'p suyultirilganda va qizdirilI’andagina hosil boigan nordon tuzning gidrolizlanishini e ’tiborga olish mumkin.
N a2C 0 3 ning gidrolizlanish tenglam asini tuzish uchun quyidagi qoidaga asoslanam iz. Tuz kuchli asos bilan kuchsiz kislotadan hosil boigan, shu sababli CO2- ioni (kuchsiz kislota anioni) suvning vodorod ionlarini bogiaydi. C 02f ionda ikkita /aryad boiganligi sababli gidrolizning ikkita bosqichini ko'rib t hiqish va har qaysi bosqich uchun uchtadan tenglama: a) qisqartirilgan ionli shaklda, b) ionli shaklda va v) molekular shaklda yozish kerak. Bunda almashinish reaksiyalarining ionli tenglamalarini yozish qoidalarini e ’tiborga olish lozim.
Umuman gidroliz haqida. Tuzlarning gidrolizi — moddalarning yaxshi 0 ‘rganilgan gidroliziga eng m uhim misollardan biridir.
Umuman gidroliz keng ma’noda — bu turli xil moddalar bilan suv orasida sodir boiadigan almashinibparchalanish reaksiyasidir.
Bunday ta ’rif organik birikm alarning — murakkab efirlar, y o g ia r, uglevodlar, oqsillarning gidrolizini ham , anorganik m oddalarning — tuzlar, galogenlar, galogenidlar, metallmaslar va h. ham gidrolizini o ‘z ichiga oladi. Masalan:
C H 2C O O C2H 5 + H 20 *=± C H 3C O O H + C2H 5OH
C aC2 + 2H 20 <=> C a(O H )2+ C 2H 2
C12H 20 HC1 + HC10
PJ3+ 3 H 20 <=> H 3P 0 3 +3HJ
Minerallarning — alumosilikatlarning gidrolizlanishi natijasida tog‘ jinslari yemiriladi. Tuzlarning (m asalan,N a2C 0 3, N a3P 0 4) gidrolizidan suvni tozalash va uning qattiqligini kamaytirish uchun foydalaniladi.
Yog‘ochning gidrolizi keng k oiam da amalga oshiriladi. Jadal rivojlanayotgan gidroliz sanoati ovqat boim aydigan xom ashyodan (yog‘och, paxta shulxasi, kungaboqar po‘chog‘i, poxol, makkajo'xori o ‘zagi) qator qimmatli mahsulotlar: etil spirt, xamirturush, glukoza, qattiq uglerod (IV) oksid, furfural, metil spirt, lignin va b. ko‘pgina m oddalar ishlab chiqarmoqda.
Tirik organizmlarda polisaxaridlar, oqsillar va boshqa organik birikmalarning gidrolizi sodir boiadi.