Qaytaruvchi va oksidlovchilar oddiy moddalar, ya’ni bitta elem entdan tarkib topgan b o iish i ham , m urakkab m oddalar b oiishi ham mumkin.
Elem entlar davriy sistemasida joylashgan o'rniga muvofiq ko’pchilik metallarning tashqi energetik pog'onasida 1—2 ta elektron boiadi. Shu sababli ular kimyoviy reaksiyalarda valent elektronlarini beradi, ya’ni oksidlanadi. M etallarda qaytaruvchanlik xossalari bor.
Davrlarda elementning tartib raqami ortishi bilan oddiy m oddalarning qaytaruvchanlik xossalari susayadi, oksidlovchi xossalari esa kuchayadi va galogenlarda maksimal darajaga yetadi. M asalan, III davrda natriy — davrdagi eng aktiv qaytaruvchi, xlor esa eng aktiv oksidlovchidir
Bosh gruppachalarning elementlarida tartib raqami ortishi bilan qaytaruvchilik xossalari kuchayadi va oksidlovchilik xossalari susayadi. Eng yaxshi qaytaruvchilar — ishqoriy metallar, ulardan eng aktivlari Fr bilan Cs. Eng yaxshi oksidlovchilar — galogenlar. IV —V II gruppalarning bosh gruppachalaridagi elem entlar (metallar) elektronlar berishi ham , biriktirib olishi ham mum kin va qaytaruvchilik xossalarini ham, oksidlovchilik xossalarini ham namoyon qila oladi. Ftor bundan mustasno. U faqat oksidlovchilik xossalarini nam oyon qiladi, chunki nisbiy elektromanfiyligi eng kattadir.
Y onaki gruppachalardagi e le m e n tla r (k a tta davrlarning juft qatorlaridagi) metall xossalariga ega boiadi, chunki ular atomlarining tashqi pog'onasida 1—2 ta elektron bor. Shu sababli ularning oddiy moddalari qaytaruvchilardir. Shunday qilib, qaytaruvchilar sifatida ta ’sir etadigan oddiy m oddalardan — m e ta lla rd a n farq q ilib, od d iy m o d d a lar — m e tallm asla r oksidlovchilar sifatida ham , qaytaruvchilar sifatida ham namoyon boiishi mumkin.
Murakkab m oddalarning oksidlovchilik yoki qaytaruvchilik xossalari shu element atomining oksidlanish darajasiga bogiiq. +7 +4 +2 Masalan, K M n04, Mn02, M nS04. Birinchi birikmada marganes maksimal oksidlanish darajasiga ega va u ko‘payishi mumkin emas. U faqat elektronlar biriktirib olishi mum kin, demak, K M n 0 4 faqat oksidlovchi b o ia oladi. U chinchi birikmada marganesning oksidlanish darajasi eng past — u faqat qaytaruvchi b o iish i mumkin. Ikkinchi birikmada marganes oraliq oksidlanish darajasi (+4) ga ega, shuning uchun u qaytaruvchi ham , oksidlovchi ham b o ia oladi; bu reaksiyaning borish shart-sharoitlariga va M n 0 2 qaysi moddalar bilan reaksiyaga kirishayotganligiga bogiiq
Eng muhim qaytaruvchi va oksidlovchilar.
a) Metallar, vodorod, ko‘mir. Uglerod (II) oksid CO
Vodorod sulfid H2S, oltingugurt (IV) oksid S 0 2, sulfit kislota H2S 03 va uning tuzlari. Yodid kislota HJ, bromid kislota HBr, xlorid kislota HC1. Qalay (II) xlorid SnCl2, temir (II) sulfat FeS04, marganes (II) sulfat M nS04, xrom (III) sulfat Cr2(S04)3. Nitrat kislota H N 03, ammiak NH3, gidrazin N2H4, azot (II) oksid NO. Fosfit kislota H3P 0 3. Aldegidlar, spirtlar, chumoli va oksalat kislotalar, glukoza. Elektroliz jarayonida katod.
b) Galogenlar... Kaliy permanganat KM n04, kaliy manganat K2M n04, marganes (IV) oksid M n02. Kaliy dixromat K,Cr20 7, kaliy xromat K2C r04. Nitrat kislota H N 03. Kislorod 0 2, ozon 0 3, vodorod peroksid H2Ov Sulfat kislota H2S 04(kons.), selenat kislota H2Se04. Mis (II) oksid CuO, kumush (I) oksid Ag20 , qo‘rg‘oshin (IV) oksid P b02. Nodir metallarning ionlari (Ag+, Au3+va boshqalar). Temir (III) xlorid FeCl3. Gipoxloritlar, xloratlar va perxloratlar. Zar suvi, konsentrlangan nitrat va aftorid kislotalarning aralashmasi. Elektroliz jarayonida anod