Molekulalarida bir-biri bUan qo‘shbog‘ yoki uchlamchi bogianishlar bilan bogiangan uglerod atomlari bor uglevodorodlar to‘yinmagan uglevodorodlar deyiladi. Ularning molekulalarida vodorod atomlari soni to‘yingan uglevodorodlardagiga qaraganda kam boiadi.
To‘yinmagan uglevodorod gomologik qatorlarining dastlabki a’zolari etilen (qo‘shbogii) va asetilen (uchlamchi bogianishli):
H H ^ C = C ^ H - C = CH
Qo‘shbog‘ bitta a-bog' va bitta 7t-bog'dan tarkib topgan. Tabiati jihatidan я-bogianish o-bogianishdan keskin farq qiladi — nbogianishda elektron bulutlar molekula tekisligidan tashqari da birbirini qoplaganligi uchun bu bogianishning puxtaligi kamroq boiadi . Qo'shbog' ikkita bir xil chiziqcha bilan tasvirlanganiga qaramay, ularning teng emasligini doimo nazarda tutish kerak.
Uchlamchi bogianish bitta a- bogianish va ikkita rt-bog'- lanishdan tarkib topgan. Bu asetilen va uning gomologlarida ba’zi o'ziga xos xususiyatlar borligiga sabab boiadi.
Elektron tuzilishidan ko'rinib turibdiki, karrali (qo‘sh va uchlam chi) bogianishlar kimyoviy reaksiyada nisbatan oson (birlamchi bogianishga qaraganda oson) uziladi.
T o‘yinmagan uglevodorodlarning gom ologik qatorlari. Etilenning gomologik qatoridagi birikmalar umumiy C„H2„ formula bilan ifodalanadi. Gomologlarning ratsional nomenklaturaga ko‘ra nomi tegishli to'yingan uglevodorodlar nom idan -an qo'shimchani -Hen qo‘shimchaga almashtirish y o ii bilan hosil qilinadi. Masalan: etan C2H6 — etilen C2H4, propan C3H 8 — propilen C3H6 va h.k.
O'rinbosar nomenklaturaga ko‘ra etilen uglevodorodlarning nomi to'yingan uglevodorodlarning nomidan -an qo'shimchani - en qo'shimchaga (en — qo‘shbog‘) almashtirib va qo‘shbog‘dagi uglerod atomining raqamini ko'rsatib hosil qilinadi (asosiy zanjir qo'shbog' yaqin joylashgan uchidan boshlab raqamlanadi). Masalan:
CH = CH, CH = C H -C H , eten C H ,-C H = CHpropen 1 2 3 4 CH2 = C H -C H 2- C H 3 buten-1 4 CH, buten-2 CH2- C = CH3 I CH3 2 -metilpropen
Etilen uglevodorodlarning umumiy xalqaro nomi — alkenlar. Molekulasida bitta qoeshbog£ boiadigan etilen qatoridagi to'yinmagan uglevodorodlar olefmlar deyiladi.
Etilen radikali, C H 2= C H - vinil deyiladi va ko'pchilik molekulalarning asosini tashkil etadi. Masalan:
CH =CH-C1 vinilxlorid CH2 = CH - CH = CH. CH3 izopren CH2=CH -CH =CH2 divinil CH2 = C - C H = CH2 Cl xlorpren
Asetilenning gomologik qatori n in—2 bilan ifodalanadi. Gomologlar asetilenning hosilalari sifatida qaraladi va metilasetilen (C3H4), etilasetilen (C4H6) deyiladi va h.k.
Asetilen uglevodorodlarning o'rinbosar nomenklaturaga ko'ra nomi to'yingan uglevodorodlarning nomidan, -an qo'shimchani -in ga almashtirib hosil qilinadi. Asosiy zanjir uchlamchi bogianish yaqinroq joylashgan uchidan boshlab raqamlab chiqiladi. Masalan:
CH = CH etin CH = C -C H 3 CH propin E C -C H 2-C H 3 butin-1 CH3-C H ^ C - CH3 butin-2 1 2 3 4 5 CH = C - CH2- CH2- CH3 CH3 4-metilpentin-1
Asetilen uglevodorodlarning o ‘rinbosar nomenklaturaga ko‘ra umumiy nomi — alkinlar.
To‘yinmagan uglevodorodlarning kimyoviy xossalari etilen va asetilen misolida ko‘rib chiqiladi.