OKSIDLARNING SINFLANISHI, OLINISHI VA XOSSALARI

Oksidlar to’rt sinfga bo’linadi: asosli, kislotali,amfoter va betaraf oksidlar.

Oksidlariga asoslar to’g’ri keladigan birikmalar asosli oksidlar deyiladi.Asosli oksidlar barcha metallarning oksidlaridir.Har bir asosli oksidga asos to’g’ri keladi.

Li₂O LiOH Na₂O NaOH K₂O KOH Rb₂O RbOH Cs₂O CsOH

CaO Ca(OH)₂ SrO Sr(OH)₂ BaO Ba(OH)₂FeO Fe(OH)₂

MgO Mg(OH)₂ CrO Cr(OH)₂MnO Mn(OH)₂ Mn₂O₃ Mn(OH)₃

1 va 11 guruh asosiy guruh elementlari metallarining oksidlari ВеО va МgО dan tashqari suv bilan ta’sirlashganda asoslar hosil bo’ladi:

K₂O + H₂O = 2KOH Cs₂O + H₂O = 2CsOH

Li₂O + H₂O = 2LiOH CaO + H₂O = Ca(OH)₂

Na₂O + H₂O = 2NaOH BaO + H₂O = Ba(OH)₂

Rb₂O + H₂O = 2RbOH SrO + H₂O = Sr(OH)₂

CuO + H₂O # MnO + H₂O #

FeO+H₂O # CrO+H₂O #

ВеО va MgO va boshqa ko’pgina metallarning oksidlari suv bilan ta’sirlashmaydi.Bunday metallarning gidroksidlari bilvosita usullar bilan ,ya’ni tuzlarga kuchli asoslar ta’sir ettirib olinadi.

Asosli oksidlar metallarga bevosita kislorod ta’sir ettirib hosil qilinadi:

2Cu + O₂= 2CuO 2Mg + O₂= 2MgO 2Ca + O₂= 2CaO

Ba’zi metallarga kislorod ta’sir ettirilganda avval peroksidlar hosil bo’ladi:

2Na + O₂= 2Na₂O₂ 2K + O₂= K₂O₂

So’ngra bu peroksidlarga metall ta’sir ettirilib oksidlarga aylantiriladi:

Na₂O₂+ 2Na = 2Na₂O K₂O₂+ 2K = 2K₂O

Tuzlarni yoki gidroksidlarni parchalash jarayonida ham asosli oksid hosil bo’ladi:

Cu(OH)₂= CuO + H₂O CaCO₃= CaO + CO₂ MgCO₃= MgO + CO₂

Murakkab moddalarni qizdirishda ham asosli oksidlar hosil boladi:

(СuOH)₂CO₃= 2CuO + CO₂+ H₂O

Asosli oksidlarning kimyoviy xossalari

Asosli oksidlar suvda eriganda asoslar hosil bo’ladi:

Na₂O + H₂O = 2NaOH K₂O + H₂O = 2KOH

BaO + H₂O = Ba(OH)₂

Asosli oksidlar kislotali oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

СaO + CO₂= CaCO₃ CuO + SO₃= CuSO₄

3MgO + P₂O₅= Mg₃(PO₄)₂

Asosli oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashadi:

СuO + H₂SO₄= CuSO₄+ H₂O MgO + 2HNO₃= Mg(NO₃)₂+ H₂O

Kislotali oksidlar. Oksidlariga kislotalar to’g’ri keladigan oksidlar kislotali oksidlar deyiladi.Kislotali oksidlar metallmaslarning oksidlari va ba’zi bir metallarning yuqori valentli oksidlari ham kislotali oksidlar hisoblanadi (СrO_3;Mn₂O_7 ;MnO₃)_.

Har bir kislotali oksidga kislota to’g’ri keladi:

SO₂ H₂SO₃ SO₃ H₂SO₄ N₂O₃ HNO₂ N₂O₅ HNO₃

P₂O₅ H₃PO₃ P₂O₅ HPO₃ P₂O₅ H₃PO₄P₂O₅ H₄P₂O₇ Cl₂O HClO Cl₂O₃ HClO₂ Cl₂O₅ HClO₃ Cl₂O₇ HClO₄ CrO₃ H₂CrO₄ CrO₃ H₂Cr₂O₇SiO₂ H₂SiO₃Mn₂O₇ HMnO₄B₂O₃ HBO₂ B₂O₃ H₂B₄O₇ B₂O₃ H₃BO₃CO₂ H₂CO₃

Odatda kislotali oksidlarni suv bilan o’zaro ta’siridan kislotalar hosil bo’ladi. Faqat kremniy(1V) oksidgina suv bilan o’zaro ta’sir etmaydi.

SO₂+ H₂O = H₂SO₃SO₃+ H₂O = H₂SO₄

P₂O₃+ 3H₂O = 2H₃PO₃ P₂O₅+ 3H₂O = 2H₃PO₄

N₂O₃+ H₂O = 2HNO₂ N₂O₅+ H₂O = 2HNO₃

CO₂+ H₂O = H₂CO₃ Cl₂O + H₂O = 2HClO

Cl₂O₃+ H₂O = 2HClO₂ Cl₂O₅+ H₂O = 2HClO₃

Cl₂O₇+ H₂O = 2HClO₄ SiO₂+ H₂O = ?

Kislotali oksidlar ishqorlar ta’sirida tuzlar hosil qiladi:

2NaOH + CO₂= Na₂CO₃+ H₂O 2KOH + SO₃= K₂SO₄+ H₂O

6NaOH + P₂O₅= 2Na₃PO₄+ 3H₂O Ca(OH)₂+ N₂O₅ = Ca(NO₃)₂+ H₂O

2KOH + Cl₂O₇= 2KClO₄+ H₂O Ba(OH)₂+ N₂O₃= Ba(NO₂)₂+ H₂O

CrO₃+ 2NaOH = Na₂CrO₄+ H₂O 2KOH + Mn₂O₇= 2KMnO₄+H₂O

Ma’lum sharoitda kislotali oksidlar tuzlar bilan ta’sirlashadi:

СаСО₃ + SiO₂= CaSiO₃+ CO₂ 3CaCO₃+ P₂O₅= Ca₃(PO₄)₂+ 3CO₂

Amfoter oksidlar. Amfoter oksidlar bir paytning o’zida ham kislota ham asos hosil qiladi. Bunday oksidlar ikki yoqlama xossaga ega.

H₂ZnO₂Cr(OH)₃ Al(OH)₃

ZnO Cr₂O₃Al₂O₃

Zn(OH)₂HСrO₂ HAlO₂

H₂BeO₂ Mn(OH)₄ Sn(OH)₂

BeO MnO₂ SnO

Be(OH)₂ H₄MnO₄ H₂SnO₂

Amfoterlik xossalari SnO, PbO,GeO va MnO₂da ham kuzatiladi.Amfoter oksidlar ham kislotalar bilan va ham asoslar bilan o’zaro ta’sirlashadi va mos kislotalarining tuzlarini hosil qiladi:

ZnO + 2HCl = ZnCl₂+ 2H₂O ZnO + 2NaOH = Na₂ZnO₂+ H₂O

Al₂O₃+ 6HCl = 2AlCl₃+ 3H₂O Al₂O₃+ 2NaOH = 2NaAlO₂+ H₂O

Betaraf oksidlar.Bunday oksidlar qatoriga indifferent, ya’ni tuz hosil qilmaydigan oksidlar kiradi.Ushbu oksidlar kislota ham asos ham hosil qilmaydi.Betaraf oksidlarga CO, NO,N₂O, SiO kabi oksidlar kiradi.

Asoslar. Elektrolit sifatida asoslarning dissosilanishida metall kationi va gidroksil anioni hosil bo’ladi.Agar asos ko’p kislotali bo’lsa dissotsilanish bosqichli boradi.

KOH = K⁺ + OH^- NaOH = Na⁺ + OH^-

Ca(OH)₂= Ca²⁺+ 2OH^- Mg(OH)₂= MgOH⁺+ OH^-

Al(OH)₃= Al(OH)₂⁺ MgOH⁺= Mg²⁺+ OH^-

Al(OH)₂⁺= AlOH²⁺+ OH^-

AlOH²⁺= Al³⁺+ OH^-

Kislotalar. Kislotalar eritmada dissotsilanib vodorod kationlarini hosil qiladi.Agar kislota ko’p asosli bo’lsa bunday dissitsilanish jarayoni bosqichli boradi:

HCl=H⁺+Cl^- HNO₃=H⁺+NO₃^-HclO₄=H⁺+ClO₄^-

H₂SO₄= H⁺₊SO₄^2-H₃PO₄=H⁺+HPO₄^2-

HSO₄^-= H⁺+SO₄^2-HPO₄^2-=H⁺+PO₄^3-

Kislota eritmalari nordon ta’mli bo’lib ,lakmus indikatorini qizil rangga kiritadi.Fenolftalein indikatori kislotalar ishtirokida o’z rangini o’zgartirmaydi.

Tuzlar. Tuzlar beshga bo’linadi:o’rta tuzlar,nordon tuzlar,asosli,qo’sh va kompleks tuzlar.

O’rta tuzlar tarkibiga ko’ra faqat metall atomi va kislota qoldig’idan tuzilgan. Ular to’la dissotsilanadi.Shuning uchun ular dissotsilanganda faqat metall kationlari va kislota qoldig’i anionlari hosil bo’ladi:

NaCl=Na⁺+Cl^- K₃PO₄= 3K⁺+PO₄^3-

CuSO₄₌Cu²⁺+ SO₄^2-Fe₂(SO₄)₃=2Fe³⁺+3SO₄^2-

Al(NO₃)₃=Al³⁺+SO₄^2-Na₂SO₄=2Na⁺+SO₄^2-

FeCl₃=Fe²⁺+3Cl^- MgSO₄=Mg²⁺+SO₄^2-

K₄P₂O₇=4K⁺+P₂O₇^4-

Nomlanishi.Nomlashda avval metall, keyin kislota qoldig’i aytiladi. CuSO₄–mis(11) sulfati;

Al(NO₃)₃ – alyuminiy nirati; Fe₂(SO₄)₃- temir(Ш)sulfati;K₄P₂O₇-kaliy difosfati yoki kaliy pirofosfati; FeSO₄ - temir (П) sulfati va hokazo. Ba’zan tarixiy nomlashlar ham uchraydi. AgNO₃ kumush nitrat yoki lyapis; Na₂CO₃ – natriy karbonat yoki soda;

Nordon tuzlar. Bunday tuzlar tarkibida metall atomi ,vodorod atomi va kislota qoldig’i bo’ladi.Nordon tuzlar ko’p asosli kislotalardan hosil qilinadi.Agar tuz hosil qilish uchun olingan kislota tarkibida faqat bitta vodorod atomi bo’lsa undan nordon tuz hosil bo’lmaydi.Nordon tuzlar quyidagi kislotalardan hosil bo’lishi mumkin:

Kislotalar Kislota Nordon tuzlarning

Qoldig’i tuzlar nomlanishi

H₂CO₃ HCO₃¹NaHCO₃Natriy gidrokarbonat

H₂S HS¹KHS Kaliy girosulfid

H₂SO₃ HSO₃¹NaHSO₃ Natriy gidrosulfit

H₂SO₄ HSO₄¹KHSO₄ Kaliy gidrosulfat

H₃PO₄ H₂PO₄¹NaH₂PO₄ Natriy digidrofosfat

HPO₄¹¹Na₂HPO₄ Natriy gidrofosfat

H₄P₂O₇ H₃P₂O₇₁KH₃P₂O₇ Kaliy trigidrodifosfat

H₂P₂O₇¹¹ K₂H₂P₂O₇ kaliy digidrodifosfat

HP₂O₇^Ш K₃HP₂O₇ kaliy gidrodifosfat

Nordon tuzlarning dissotsilanishi bosqichli boradi. Eritmada metall kationi, kislota qoldig’i anioni va vodorod kationi mavjud bo’ladi.

KHCO₃«K⁺+HCO₃^- Na₂HPO₄«2Na⁺+HPO₄^2- H₂PO₄^-«Na⁺+H₂PO₄^-

HCO₃^-« H⁺ +CO₃^-HPO₄^2-«H⁺ +PO₄^3-H₂PO₄^-«H⁺ + HPO₄^2-

HPO₄^2-«H⁺ +PO₄^3-

CaHPO₄«Ca²⁺+HPO₄^2-Ca(H₂PO₄)₂«Ca²⁺+2H₂PO₄^-

HPO₄^2-«H⁺+PO₄^3-H₂PO₄^-«H⁺ +HPO₄²

NaHS«Na+ +HS^-

HS^-« H⁺ +S^2-

Nordon tuzlarning olinishi . Nordon tuzlarni olishda ko’p asosli kislotalarga kuchli asoslar ta’sir ettiriladi.Reaksiyada kislotalar mo’l miqdorda olinadi.Reaksiya bosqichli borib avval nordon tuzlar keyin esa o’rta tuzlar olinadi.

КОН+H₂S=KHS+H₂O; NaOH+ H₂SO₄=NaHSO₄+H₂O

^Mo’l ^mo’l

KHS+KOH=K₂S+H₂O NaHSO₄+NaOH=Na₂SO₄+H₂O

Ca(OH)₂+H₃PO₄=Ca(H₂PO₄)₂+H₂O

^mo’l

Ca(H₂PO₄)₂+Ca(OH)₂=CaHPO₄+H₂O

CaHPO₄+Ca(OH)₂ = Ca₃(PO₄)₂+H₂O

KOH+H₄P₂O₇=KH₃P₂O₇+H₂O

^mo’l

KH₃P₂O₇+ KOH=K₂H₂P₂O₇+ H₂O

K₂H₂P₂O₇+KOH=K₃HP₂O₇+H₂O

K₃HP₂O₇+KOH=K₄P₂O₇+H₂O

Ca(OH)₂+2H₂SO₄=Ca(HSO₄)₂+2H₂O

^mo’l

Сa(HSO₄)₂+Ca(OH)₂=CaSO₄ +H₂O

Nordon tuzlarni grafik formulasi yozish uchun shu tuz hosil qilgan kislotani grafik formulasini yozib olish kerak. So’ngra kislota qoldig’ini aniqlash va uni asosida nordon tuzni grafik formulasini yozish kerak.Oxirida shu kislota qoldig’iga metall atomi qo’yiladi.

Asosli tuzlar.Bunday tuzlar tarkibida metall atomi, gidroksil guruhi va kislota qoldig’i bo’ladi.Asosli tuzlar bir kislotali asoslardan hosil bo’lmaydi.Ularni tarkibida metall atomi gidroksil guruhi va kislota qoldig’i mavjud bo’ladi.Bunday tuzlar quyidagi asoslardan olinishi mumkin:

Asosli Asosli Asosli

Tuzning

Qoldiq tuz nomlanishi

Mg(OH)₂ MgOH¹ MgOHCl magniygidroksi xlorid

Сu(OH₎₂ CuOH¹ CuOHNO₃ misgidroksi(11) nitrat

Al(OH)₃ Al(OH)₂¹ Al(OH)₂NO₃ alyuminiydigidroksi nitrat

AlOH¹¹ AlOH(NO₃)₂ alyuminiygidroksi nitrat

AlOHSO₄ alyuminiygidroksi sulfat

|Al(OH)₂|₂SO₄alyuminiydigidroksisulfat

Cr(OH)₃ Cr(OH)₂¹ Cr(OH)₂NO₃ xromdigidroksi(111) nitrat

CrOH¹¹CrOH(NO₃)₂xromdidroksi(111) nitrat

Fe(OH)₃ Fe(OH)₂¹|Fe(OH)₂|₂SO₄ temirdigidroksi(111) sulfat

FeOH¹¹FeOHSO₄ temirgidroksi(111) sulfat

Mg(OH)₂MgOH¹(MgOH)₃PO₄ magniygidroksi fosfat

Asosli tuzlarning dissotsilanishi.Bunday tuzlarning dissotsilanishi bosqichli borib ,metall kationlari, gidroksil anioni va kislota qoldig’i anioni hosil bo’ladi:

CuOHCl «CuOH+ + Cl- (CuOH)₂SO₄ « CuOH⁺ +SO₄^2-

CuOH⁺ «Cu²⁺+OH^- CuOH²⁺«Cu²⁺ + OH^-

AlOHSO₄ «AlOH²⁺+ SO₄^2- |Al(OH)₂|₂SO₄ « 2Al(OH)₂⁺+ SO₄^2-

AlOH²⁺ «Al³⁺+OH^- 2Al(OH)₂⁺« AlOH²⁺ +SO₄^2-

AlOH²⁺ «Al³⁺+OH^-

Asosli tuzlarning olinishi.Кuchsiz va ko’p negizli asoslarga kuchli kislotalar ta’sir ettiriladi va bu reaksiyalarda asoslar mo’l miqdorda olinadi:

Cu(OH)₂+ HCl= CuOHCl + H₂O

^Mo’l

CuOHCl + HCl= CuCl₂+ H₂O

Al(OH)₃ + HCl= Al(OH)₂Cl +H₂O

^Mo’l

Al(OH)₂Cl+HCl= AlOHCl₂ + H₂O

AlOHCl₂ +HCl= AlCl₃ + H₂O

2Al(OH)₃ + H₂SO₄ =|Al(OH)₂|₂SO₄ + 2H₂O

2 |Al(OH)₂|₂SO₄+ H₂SO₄=2AlOHSO₄ + 2 H₂O

2AlOHSO₄+ H₂SO₄=Al₂(SO₄)₃+ 2H₂O

2 Mg(OH)₂ + H₂SO₄= (MgOH)₂SO₄ + 2H₂O

^Mo’l

(MgOH)₂SO₄ + H₂SO₄= 2MgSO₄ + 2H₂O

Qo’sh tuzlar.Тarkibida bir paytni o’zida ikkita har xil metall ushlab turadi.Qo’shaloq tuzlar ko’p asosli kislotalardagi vodorod atomlarini har xil metallarga almashinishi tufayli hosil bo’ladi.

H₂SO₄ NaKSO₄

H₃PO₄ NaKLiPO₄

H₂SO₄ KCr(SO₄)₂

Qo’sh tuzlar dissosilanishida turli metall kationlari va kislota qoldig’i anioni hosil bo’ladi:

NaKSO₄ Û Na⁺ + K⁺ +SO₄ ^2-

NaKLiPO₄Û Na⁺ +K⁺+ Li⁺ + SO₄^2-

KCr(SO₄)₂ÛK⁺+ Cr³⁺ + 2SO₄^2-

Olinishi.Ko’p asosli kislotalarga turli asoslarni bosqichli ta’sir etish kerak:

NaOH+ H₂SO₄= NaHSO₄+ H₂O

NaHSO₄+KOH= NaKSO₄+ H₂O

NaOH+ H₃PO₄=NaH₂PO₄ + H₂O

NaH₂PO₄+KOH=NaKHPO₄+H₂O

NaKHPO₄+LiOH= NaKLiPO₄+ H₂O

Kompleks birikmalar.Eritmada eriganda kompleks kation yoki kompleks anion hosil qiladigan murakkab moddalar kompleks birikmalar deyiladi.Kompleks birikmalarning hosil bo’lishida quyidagilarga e’tibor berish kerak:

1.Kompleks birikmalar tarkibida kompleks hosil qilivchi ion mavjud bo’ladi.Kompleks hosil qiluvchi ion d-elementlar yoki metallar bo’ladi.

2.Kompleks hosil qiluvchi ion tarkibiga yopishgan neytral molekulalar yoki ionlar ligandlar deyiladi.Ligandlar neytral molekulalar (NH₃ yoki H₂O). Ba’zan kompleks hosil qiluvchi ionlarga kislota qoldiqlari va gidroksil guruhlari kirib ,ular anionlar(SO₄^2-; NO₃^-;CO₃^2-; CN^-; Cl^-; OH^-) bo’lishi mumkin.

3.Kompleks hosil qiluvchi ionlar soni koordinasion son deyiladi.Kompleks hosil qiluvchi ion va ligandlar ichki sferani hosil qiladi.Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferada turadi.Ichki sferani zaryadi ligandni turiga qarab musbat yoki manfiy bo’lishi mumkin.