KISLOTA VA ASOSLAR TO’G’RISIDAGI ZAMONAVIY TASAVVURLAR

Arrenius nazariyasiga ko’ra kislotalar dissotsiyalanganda H⁺ katoini hosil qiladigan moddalardir. Asoslar dissotsiyalanganda OH^-      anoioni hosil bo’ladi.

Sharoitga qarab ham H⁺    va ham OH^-    anioni hosil qiladigan moddalar amfoter elektrolitlar  deyiladi.

        Lekin bunday qarashlar anchagina kamchiliklarga ega bo’lib , ulardan eng muhimi bunday jarayonlar  faqat suvli eritmalar uchun xos ekanligidir. Ba’zan dissotsiyalanish jarayonlari suvsiz  eritmalarda yoki erituvchi ishtirokisiz amalga oshiriladi.

        Brensted-Louri ta’rifi.Agar sistema o’zidan proton ajratsa (protonlar donori) kislota, agar o’ziga proton bilan biriksa asos hisoblanadi.Demak neytrallanish reaksiyasi protonning kislotadan asosga o’tishi bilan sodir  bo’ladi. Protonni yoqotib  kislota asosga aylanadi,chunki hosil bo’lgan modda proton biriktirib  kislotaga aylanadi.

                     A₁    =       B₁   +   H⁺

                             Kislota      Asos    Proton

                     B₂      +    H⁺   =    A₂   

                   Asos       Proton      Kislota

               A₁   +   B₂   =    A₂   +   B₁

              Kislota  Asos    Kislota  Asos

  Neytrallanish reaksiyasi protonga ega bo’lish uchun ketadigan kokurent reaksiyadir.

     A₁  va B ₂ tutash sistema deyiladi.Kislota va asoslar neytral molekulalar,musbat yoki manfiy ionlar bo’lishi mumkin.

       Kislota                           Asos

                             CH₃COOH =    H⁺ + CH₃COO^-

                              NH₄ ⁺   = H⁺   +  NH₂ ^- 

                              H₂PO₄^- =  H⁺  + HPO₄^2-

                             Al(H₂0)₆³⁺=  H⁺  +   [Al(H₂O)₅OH] ²⁺

        Brensted –Louri ta’rifiga ko’ra suv amfoter elektrolit hisoblanadi.Chunki u kuchli asoslar ishtirokida o’zini asos, kuchli kislotalar ishtirokida  asos xossasini namoyon etadi.

                            NH₃+   H₂O =  NH₄⁺   +   OH^-

                            HCl+   H₂O =  H₃O⁺  +  Cl^-

  Barcha bu jarayonlar muvozanatda bo’lib moddalarning proton berish qobiliyatiga bog’liq. HCl eritmasida muvozanat o’nga surilgan, chunki HCl protonlarni donori hisoblanadi. Cl^-     HCl  nisbatan kuchsiz asosdir.NH₃

 ishtirokida  kuchsiz kislota H₂0  ga  kuchli asos OH^- to’g’ri keladi.

         Erituvchilar sistemasi ta’rifi. Bu ta’rifga kora  kislota ayni erituvchida  kation hosil qiladigan moddadir.

                            H₂O  +    H₂O  =  H₃O⁺    +  OH^-  

                            NH_3(s) +  NH_3(s) = NH₄⁺   +  NH₄^-

                            H₂SO₄   +  H₂SO₄ = H₃SO₄⁺  +   HSO₄^-

                             100%         100%

       Eriganda o’z kationlarini  konsentrasiyasini oshiradigan erituvchilar  kislotalar,  o’z anionlari konsentrasiyasini oshiradigan erituvchilar  asoslar deyiladi. Ko’pgina reaksiyalar eritmada ketgani uchun bunda erituvchini xossalarini bilish juda muhimdir.   Tarkibida proton tutgan va ozmi yoki kopmi kislota xossasiga ega bolgan erituvchilar proton erituvchilar deyiladi. Proton erituvchilar o’z-o’zidan ionlasha oladi  (H₂O, H₂SO₄ va boshqalar) . Proton erituvchilarda erigan modda zarrachalari  nafaqat erituvchi zarrachalari balki autodissotsilanish jarayonida yuzaga kelgan  kation va anionlar bilan o’ralgan.

       Aproton erituvchilar sifatida  qutbliligi kam  yoli kuchsiz qutblangan disotsilanmaydigan lekin kuchsiz solvatasiyga uchraydigan suyuqliklar kiradi(CCl₄,C₆H₆ va boshqalar).

       Dissotsiyalanmaydigan lekin kuchli solvatlanadigan  qutbli erituvchilar (dimetilformamid, dimetilsulfoksid va bosqalar)  hamda kuchli qutblangan  autoionlanadigan erituvchilar kiradi(POCl₃,BrF₃ va boshqalar). 

      Luis ta’rifi. Luis taklifiga ko’ra kislota elektron juft akseptorlaydigan modda , asos bo’lsa elektron juft beradigan modda. Kislota va asosning o’zaro ta’siri donor akseptor mexanizm bo’yicha boradi:

                                 H₃N:   + AlCl₃   =H₃N⁺-AlCl₃^-

           Ammiak bo’linmagan elektronlar juftiga ega bo’lgani uchun  asos bo’ladi, koordinasion to’yinmagan molekula AlCl₃  kislota  hisoblanadi. 

     Luis fikricha  barcha odatdagi ligandlar ( NH₃,CN^-,F^-,Cl^-, SO₄ ^2- ,H₂0 va boshqalar) asoslar hisoblanib,  barcha metallarning  ionlari kislotalardir. Metall ionining ligandga  munosabati luis kislotaligi deyiladi.Ayni holatda ligandning metall ioni bilan bog’ hosil qilish qobiliyati  luischa asoslik deyiladi. Luisning kislotaligi va asosligi  juftining tabiatiga qarab o’zgarishi mumkin.

        Metall ionlarining ligandga munosabatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin.Birinchi guruh metallar  yengil ligandlar bilan donor akseptor mexanizm bo’yicha  eng barqaror bog’ hosil qilishi mumkin.Bu bog’ning mustahkamligi   ligandning massasi ortgan sari  kamayadi (F^-,Cl^-,Br^- ,I^- , NR₂,R₃P,R₃As,R₃Sb).

        1  guruhga ishqoriy va ishqoriy yer metallarining ionlari kiradi, shuningdek Ti³⁺, Fe³⁺,  Co³⁺,Al ³⁺.   Bu guruh metall ionlari(kislotalar)ham qutblanadi va yengil hamda kam qutblanadigan ligandlar (asoslar) bilan ta’sirlashadi.Bunday kislota va asoslar qattiq  hisoblanadi.                                                                                                            

        11 guruhga og’ir metallar ionlari kiradi.Masalan, Hg²⁺,Hg₂²⁺,Pt²⁺,Pt⁴⁺,Ag⁺,Cu⁺ ionlari kiradi. Bu guruh metall ionlari va ligandlari katta hajmga ega  ,oson qutblanadi.Ana shunday kislota va asoslar yengil hisoblanadi.