OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARINING TURLARI


   Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo’linadi:

         1)molekulararo  oksidlanish-qaytarilish reasiyalari;

         2) ichki molekulayr oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari;

         3) disproporsiyalanish reaksiyalari;

         4) murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.

         Molekulararo oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidlovchi va qaytaruvchi turli molekulalarda bo’ladi.

                        0             +6             +2             +4

                    Cu + 2H2SO4= CuSO4+SO2  + 2H2O           

                    Cu0    -2       ®Cu+2           2        1

                          S+6  -2 e      ®  S+4           2       1

 

                          CuSO4+Zn=ZnSO4+Cu

 

                        Zn0     -2e     →    Zn+²       2        1

                        Cu+2   +2e     ®    Cu0           2        1

Molekulalararo oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari gazlar orasida:

 

                              3H2+N2=2NH3

                  4NH3+5O2=4NO+6H2O                                                                                                                                    

                               2SO2+O2=2SO3

           Qattiq moddalar orasida:

                             2Mg(q)+O2(g)=2MgO(q)

                             2Sb(q)+3CI2(g)=2SbCI3(q)

               Qattiq moddalar bilan suyuqliklar orasida:

                                      4HCI(S)+MnO2(q)=CI2(g)+ Mn CI2(s)+2H2O(s)

                 16HCI(s)+2KMnO4(q)=5CI2(g)+2MnCI2(s)+8H2O(s)+2KCI(s)

                    Qattiq moddalar orasida:

                         2AI(q)+ Fe2O3(q)=AI2O3(q)+2Fe(q)

                    C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO2(g) 

             Aksariyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmada ketadi:

            3Na3AsO3+K2Cr2O7+4H2SO4= 3Na3AsO4+Cr2(SO4)3+4H2O+K2SO4

                       2NaCrO2+3H2O2+2NaOH=2Na2CrO4+4H2O

                Bunday reaksiyalar qatoriga oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan lekin bir xil atomlardan iborat moddalar orasidagi reaksiyalarni ham olish mimkin:

                                         2H2S+H2SO3=3S+3H2O

                           5HCI+HCIO3=3CI2+3H2O

      Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari

         Molekula tarkibidagi bir xil element atomoning  oksidlanish darajasi ham ortadi, ham kamayadi:

                               3K2MnO4+2H2O=2KMnO4+MnO2+4KOH

                   3KCIO=2KCI+KCIO3

                   3HNO2=HNO3+2NO+H2O

                  Na2SO3=3Na2SO4+Na2S

                 6NaOH+3S=2Na2S+Na2SO3+3H2O

                2KOH+CI2=KCI+KOCI+H2O

                6KOH+3CI2→5KCI+KCIO3+3H2O

              Ichki molekulyar-oksidlanish qaytailish  reaksiyalarida oksidlovchi va qaytaruvchi

          Bitta molekulani o’zida lekin har xil  element atomlari ba’zan bir xil element    

          atomlari ham bo’lishi mumkin:

                                      2KNO3=2 KNO2+ O2

                                      4HNO3=4NO2+2H2O+O2

                                                           2 Ba(NO3)2=2BaO+4NO2+O2

                                        (NH4)2Cr2O7=Cr2O3+N2+H2O

                                         2HgO= 2Hg+O2

                                        2KClO3=2KCl+3O2

                  Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ikkitadan ortiq elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi. 

       As2S3 ga konsentrlangan   HNO3  ta’sirida  quyidagi reaksiya sodir bo’ladi :

3Аs2S3+28HNO3+4H2O→6H3AsO4+9H2SO4+28NO

                                        +3                                         +5              

                                 2 As        -4e        ®2As                   3

                                   3S-2      -24e      ®  3S+6                   

                                    N+5    -3e        ®N+2                      28

 

                        3As2S3+28НNO3+4H2O=6Н3АsO4+9H2SO4+28NO

               Elektron balans usuli maktab dasturi bo’yicha to’la o’rgailganligi uchun faqat  yarim reaksiyalar usuli (ion –elektron usulga to’xtalamiz. Bu usulning afzalligi shuki buna asosan suvdagi eritmalar olinadi. Elektron balans usulidan farq qilib  oxirgi holatda haqiqiy  mavjud ionlar qo’llaniladi.Elektron balans usulida esa  faraz   qilinadigan ionlar ishlatiladi,chunki eritmada  Mn+7, Cr+6, S+6,N+5,N-3, Cl+7 va bohqa  ionlar mutlaqo uchramaydi. Ayni paytda  eritmada haqiqiy bor bo’lgan ionlar Mn2+, Cr3+,MnO4-,CO32-, ClO4-,Cr2O72-, SO42- va boshqalar hisoblanadi.Yarim reaksiyalar usulida atomlarning oksidlanish darajasini bilish shart emas va reaksiya  mahsulotlarini ham reaksiyani tenglashtirih jarayonida chiqarish mumkin.

               Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish –qaytarilish tenglashtirishda

      quyidagilarni hisobga olish kerak.

            Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi hamda ularning reaksiya mahsulotlari ion  holda yozilib  ular asosida yarim reaksiyalar tuziladi.Kuchli elektrolitlar ion holda yozilib , kuchsiz elektrolitlar molekulyar  holda(cho’kma, gaz) yoziladi.Reaksiya    mahsulotlarini yozishda  1 tablisa asos qilib olinadi:

 

   2-jadval

      Eng ko’p qo’llaniladigan qaytaruvchi va oksidlovchilar va ularning reaksiya

     mahsulotlari                                                                                                        

        

 

           Oksidlovchlar                                                                                                                                            

        Qaytaruvchilar

                                              Galogenlar va ularning birikmalari 

 

                          Cl2→HCl                                  HJ→J2

                           Br2→HBr                                 HBr→Br2

                            J2 →HJ                                   HCl→Cl2

                        HClO→HCl

                       KClO3→KCl

                                         

Oltingugurtning birikmalari

                     H2SO4 →   H2S                             H2S →S             

                     H2SO4 →  S                             Na2SO3→ H2SO4

                      Na2SO3→S                                        S→SO2

                                           Azotning birikmalari

                     HNO3→NO2                               NH3→N2

                     HNO3→NO                           KNO2  →KNO3

 

 

 

                      HNO3→NO

 

 

                                 1

                                  2

                                 HNO3→  N2O                         N2  → NH3

     

                                 KNO2  →  NO

                            (кislotali sharoitda )

                                                   Marganes birikmalari          

                            KMnO4→MnSO4                  MnSO4  →MnO  

                   (kislotali sharoitda suyultir.  H2SO4)                                        

                          KMnO4→MnO2

                 (neytral sharoitda Н2О )

                        MnO2→ K2MnO4

                (кuchli ishqoriy sharoitda)

                      MnO2→ MnSO4

               (кislotali sharoitda suyultirilgan  H2SO4)

                                                    Xromning birikmalari

                K2Cr2O7→Cr2(SO4)3                        CrCI3  →     K2CrO4

             (кislotali sharaoitda H2SO4)

                                                 Qo’rg’shin birikmalari

                   PbO →  Pb(NO3)2

                 (кislotali sharoitda HNO3)

                                                  Qalay birikmalari

                  SnCI4→ SnCI2                              SnCI2 → SnCI       

                                                                  

                                                  Temir birikmalari

 

                 FeCl3→ FeCl2                             FeCl2→ FeCl3

 

                                          Mishyak birikmalari

                                                                AS2S3 → H3AsO4+H2SO4

                                                               AS2S5 → H3AsO4+H2SO4

 

                  

 Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish –qaytarilish reaksiyalarini         tenglashtirish uchun jadval ma’lumotlari asosida(2 jadval) yoki moddalarning     oksidlanish-qaytarilish xossalarini bilgan holda  oksidlanish yoki qaytarilish   mahsulotlari topiladi. Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi uchun 4 ta qoidadan     foydalaniladi:

1)    Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni bilan bog’lanib suv molekulasini hosil qiladi va qaytariladi.

                                    

                                      О+2Н+2 e     ®   Н2О

                                   -         +                        2+ 

                         MnO4+8H+5e® Mn     +       4H2O 

              2) Neytral va ishqoriy sharoitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod suv  molekulasi bilan boglanib gidroksid ionini hosil qiladi va qaytariladi

  

                                   O    +H2O   +2e   ®2OH

                                     -                                                             -

                           MnO4+2H2O+3e=MnO2+4OH

               3)  kislotali va neytral sharoitda qaytaruvchi tarkibidagi yetishmayotgan kislorod     suvdan olib vodorod ionini hosil qiladi.

                                                               +          

                       H2O   -   2e   ®    O  +2H

                          2-                                                       2-         +

                     SO3      +   H2O  -2e   ®SO4+2H

           

4)Kuchli ishqoriy muhitda qaytaruvchi yetishmayotgan kislorodni gidroksid ionidan olib oksidlanadi va suv hosil qiladi.                  -          

                       2OH    -2e    ® O   +   H2O

                             2-             -                                    2-

                       SO3+2OH   -  2e   ®  SO4+H2O

                           -                    -                                 -

                        J  +  6OH    -6e   ®  JO3  +   3H2O

                Misol 1.

                         KNO2+KMnO4+H2SO4=KNO3+K2SO4+2H2O

              Reaksiya paytida eritmani  pushti rangi o’zgarib rangsizlanadi. Yarim reaksiya   usulini ishlatish uchun reaksiyada qatnashgan ionlarni alohida ko’chirib yoziladi.

                          -                   -       +                         -                 2+          

                    NO2+MnO4+H     ®  NO3+    Mn+ …..

              Oksidlovchining qaytarilgan va qaytaruvchining oksidlangan mahsulotlarini   ko’rsatuvchi yarim reaksiyalar tuziladi.                                                                      

                                                                                       2+

                            MnO4 -    ®           Mn           (1)

                                 -                                 - 

                            NO       ®       NO           (2)

                 (1) yarim reaksiyaga 1 qoidani (2) yarim reaksiyaga (3) qoidani qo’llaymiz.

                                        -                    +                              2+      

                               MnO4   +    8H +5e  ®   Mn   +   4H2O      2

                                                          -                                                           -                     +

                               NO2    +     H2O  -2e®  NO3   +    2H         5

                 Bu reaksiyalardagi strelkalarni tenglik ishorasiga aylantirish uchun  o’ng va     chap  tomondagi zaryadlar sonini tenglashtirish kerak. 

                                 -        +                  2+

                         MnO4+H+5e=Mn+4H2O

                                -                                 -              +

                         NO2+H2O-2e=NO2+2H

 

                 Umumiy reaksiyani tuzish uchun oksidlovchi qabul qilgan va qaytaruvchi yo’qotgan elektronlar sonidan foydalanib va eng kichik ko’paytuvchiga ko’paytirib hadma had qo’shamiz.

                                                               -                                           -            +

                               NO2+H2O -2e=NO3+2H              5

                                                          -          +                  2+                

                               MnO4+8H+5e=Mn+4H2O           2

                                             -                                     -           +                -            +            2+

                    5NO2+5H2O+2MnO4+16H=5NO2+10H+2Mn+8H2O

         O’xshash ionlarni qisqartirib reaksiyaning ion tengalamasini hosil qilamiz.

                          -                      -          +              -              2+    

                  5NO2+2MnO4+6H=5NO2+2Mn+3H2O

                 Ion tenglamadan molekular tenglamaga o’tish uchun ion tenglamaning chap    va o’ng tomoniga  mos keladogan anion va kationlarni qo’shamiz, shundan so’ng   ionlarni molekulalarga birlashtirib molekular tenglamani hosil qilamiz.

                     -                        -              +                  -               2+  

              5NO2+ 2MnO4+  6H=  5NO2  +2Mn  + 2H2O

                    +                    +                 2-             +                        2-              +            2-

               +5K       2K+   3SO4     5K         2SO4+    2K  SO4

 

                  5KNO2+2KMnO4+3H2SO4=5KNO3+2MnSO4+K2SO4+3H2O

                 Oxirgi tenglama oksidlanish-qaytarilish reaksiyasining to’liq molekular

     tenglamasi hisoblanadi.

                   Misol 2.

                          +7                   +4                                        +2                        +6

                   2KMnO4+5K2SO3+3H2SO4=2MnSO4+6K2SO4+3H2O

                   

                       Mn+7   +5e             ®Mn+2          2

                       

                        S+4      +2e          ®S+6                5

                    Yarim reaksiya usulida  tenglashtirilsa:

                2KMnO4+3Na2SO3+H2O=3Na2SO4+2MnO2+2KOH

                                       -                2-                                                 2-

                                MnO4+   SO3+H2O→MnO2+ SO4+……

         Oksidlovchi uchun (2) qoidani va qaytaruvchi uchun (3) qoidani qo’llab yarim    reaksiyalarni yozamiz:

                       -                                      -

                MnO4+2H2O+3e=MnO2+4OH              2

                     2-                                    2-         +

              SO3+H2O-2e=SO4+2H                          3

 

                      -            2-                                                2-               -

        2MnO4+3SO3+H2O=2MnO2+SO4+2OH

         To’liq molekulyar tenglama yozish uchun mos ionlar qo’shiladi.

                     2KMnO4+3Na2SO3+H2O=3Na2SO4+2MnO2+2KOH

            Vodorod peroksidi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida  sharoitga qarab ham  oksidlovchi ham qaytaruvchi xossasini namoyon etadi. Kuchli qaytaruvchilar bilan  vodorod peroksidi oksidlovchi va reaksiya muhitiga qarab quyidagicha qaytariladi:

1)     kislotali muhitda vodorod peroksidi vodorod ioni bilan bog’lanib suv   

 molekulasini hosil qiladi.

                                     H2O2+2H++2e®2H2O

2)     neytral va ishqoriy sharoitda vodorod peroksidi o’ziga ikkita elektron qabul qilib  gidroksid ionini hosil qiladi.

                                              -

                                Н2О2+2е   ®2ОН

 

      Misol 3.         Н2О2+FeSO4+H2SO4 →Fe2(SO4)3+H2O

             

                                 Fe2+-2e=Fe3 +                         2

                       

                                H2O2+2H+ 2e=2H2O           1

                                2Fe2++H2O2+2H+=2Fe3++2H2O

                 Bu reaksiya molekula holda quyidagicha yoziladi:

                         H2O2+2FeSO4+H2SO4=Fe2(SO4)3+2H2O

        Misol 4.                 2KJ+H2O2  →J2+2KOH

                     2J --2e=J            1

                     H2O2+2e=2OH-  1

       Misol 5.      2NaCrO2+3H2O2+2NaOH=2Na2CrO4+4H2O

                                -                 -                     2-             

                     CrO2+4OH-3e=CrO4+2H2O               2

                        H2O2+2e=2OH-                               3

                             -               -                                    2-  

                2CrO2+2OH+3H2O2=2CrO4+4H2O

              Vodorod peroksidi kuchli oksidlovchilar bilan (KMnO4, (NH4)2Cr2O7,K2Cr2O7    

             va bosqalar)  bilan qaytaruvchi bo’lib reaksiyaga kirishadi va oksidlanadi.

1)     kislotali muhitda vodorod peroksidi o’zidan ikkita elektron berib kislorod   molekulasini hosil qiladi va oksidlanadi.             

                                        Н2О2-2е=О2+2Н-

      2)ishqoriy sharoitda vodorod peroksidi o’ziga ikkita elektron biriktirib  kislorod va suv molekulasini hosil qiladi.          

                         Н2О2+2ОН --2е=О2+2Н2О+

          Misol   6.               Н2О2nO4-+H+O2+Mn2+…….

                   Н2О2-2e=O2+2H +                              5

                  MnO4-+8H++5e=Mn2++4H2O             2

          5H2O2+2MnO4-+6H+=5O2+2Mn2++8H2O

          5H2O2+2KMnO4+3H2SO4=5O2+2MnSO4+H2SO4+8H2O  

 

        Misol 7.                 H2O2+[Fe(CN) 6]3-+OH-=O2+[Fe(CN)6]4-+………

                      H2O2+2OH--2e=O2+2H2O                          1

                    [ Fe(CN)6]3-+1e=[Fe(CN)6]4-                           2

                          H2O2+2OH-+2[Fe(CN)63-=O2+2H2O+2[Fe(CN)6]4-

                          H2O2+2K3[Fe(CN)6]+2KOH=O2+2K4[Fe(CN)6]+2H2O

Birikmalari
  • H2O - Suv
  • HN 3 - Amiak
  • HF - Vodorod ftorid
  • HCl - Vodorod xlorid
  • NaH - Natriy gidrid
  • MgH 2 - Magniy girid
  • KH - Kaliy girid
  • BaH 2 - Bariy gidrid
Atom tuzilishi
Batafsil
Loyiha "Yangi internet tashabbusi" tanlovi doirasida, O'zbeksiton Respublikasi
Axborot texnologiyalari va komunikatsiyalarini rivojlantirish Vazirligi va
UZINFOCOM Markazi ko'magi bilan ishga tushirilgan