Fanga uzoq vaqt atomlar bo’linmasdir degan fikr uzoq vaqt hukm surgan.Atomlar mayda qismlarga bo’linmaydi deb hisoblangan.Ayni element boshqa elementlarga aylanmaydi deb qaralgan.
Lekin X1X asr boshlarida ingliz fizigi Dj. Tomson atomning eng kichik bo’lagi elektronni topdi.Elektron atomning eng kichik zarrachasi bo’lib u manfiy zaryadga ega.uning massasi 9,1095 10-28 g/ ga teng. Uning atom massasi vodorod atomining massasidan 1843 marta kichik.Elektronning zaryadi -1.
Elektronlar manfiy zaryadlangan atomlar esa elektroneytral.Demak atomlarda musbat zarydlangan zarrachalar ham bor.Atomlar yana ham kichik zarrachalardan iborat ekanligi radioaktivlik hodisasi ochilgandan so’ng aniqlandi/ Radioaktivlik hodisasi 1896 y. Fransus olimi Anri Bekkerel tomonidan ochildi.U uran va uning birikmalarini ko’zga ko’rinmas nurlar tarqatishini aniqladi.
Hozirgi paytda uch xil radioaktiv nurlar borligi aniqlangan. Bular a, b va g nurlardir.bu nurlar magnit maydoni ta’sirida 3 qismga ajraladi.
a– nurlar magnit maydonida manfiy plastinkaga qarab og’adi,demak ular musbat zaryadlangan.Har qausi a - zarracha gelyi atomlaridan 2 ta elektron yoqolishidan hosil bo’lishi aniqlangan.Shuning uchun ularning zaryadi +2 atom massa geliyning atom massasiga tengdir.
a –zarrachalar havodagi elektronlarni biriktirib geliy atomlariga aylanadi.
b - nurlar elektronlar oqimidan iboratdir.
Ular magnit maydonida musbat qutbga qarab og’adi.ularning harakat tezligi 200000 km| sek/ni tashkil etadi.
g - nurlar qisqa elektromagnit to’lqinlaridan iborat.Ular zaryadga ega emas.Radioaktiv bo’linish o’z o’zidan katta miqdorda energiya chiqishi bilan boradi.
Atomning yadroviy tuzilishi
Birinchi atom tuzilishi to’g’risidagi nazariya 1903 y. ingliz olimi Tomson tomonidan yaratildi.Bu nazariya ion-elektron yoki statik nazariya deyiladi.
Tomson nazariyasiga ko’ra atom musbat zaryadlangan doira bo’lib, bu zaryadni ichida doimo elektronlar tebranib turadi.Ana shu atomning musbat zaryadlangan qismi atomning butun qismini egallab turadi.
Lekin 1911 yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford dinamik yoki atom tuzilishini yadroviy nazariyasini yaratdi.
Rezerford yupqa metall plastinkadan a- zarrachalarni o’tishini o’rgandi, bunda a-zarrachalarni bir qismini o’z-o’zidan ma’lum burchakka og’ishini topdi.Bu hodisa a- zarrachalarni tarqalishi hodisasi sifatida dunyoga mashhur.Bunday jarayonni Tomson nazariyasi yordamioda tushuntirib bo’lmaydi.Chunki o’rtada musbat zaryadni toplanishi musbat zarrachalarni yo’nalishini o’zgartirishga qodir emas.Shu tufayli Tomson nazariyasidan voz kechishga to’g’ri keldi.
E.Rezerford a- zarrachalarnni og’ishini tushuntirish uchun atomning planetar modelini yaratdi.Bu nazariyaga ko’ra atom juda kichik o’lchamga ega bo’lgan yadroga ega.Yadroda atomning butun massasi toplangan.Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar aylanadi.Markazdan qochma kuchlar elektronlarning yadroga tortilishiga qarshilik ko’rsatadi.
Atomning o’lchami 10-11 m, yadroning o’lchami bo’lsa 10-16 m atrofida.Ko’rinib turibdiki yadro atomga nisbatan 100000 marta kichik.Shuning uchun ham a-zarrachalar yupqa metall plastinkadagi yadrolar orasidagi masofadan o’tib ketadi va u o’z yo’nalishini o’zgartirmaydi.Agar a-zarrachalar yadrolarni yaqinidan o’tsa ular og’adi. a-zarrachalar yadrolar mavjudligini isbot etmay ularning zaryadini aniqlashga imkon beradi. Elementlarning davriy jadvaldagi tartib nomeri yadrodagi protonlar sonini hamda yadro atrofida aylanuvchi elektronlar sonini ko’rsatadi.
1913 y. Rezerfordning o’quvchisi ingliz olimi Mozli rentgen nurlarining spektrini tekshirib,element tartib nomeri bilan rentgen nurlarini to’lqin uzunliklari orasida bo’g’lanish borligini aniqladi:
n = A(z-b)
Bu yerda z elementning tartib nomeri; A, b o’zgarmas sonlar; n- rentgen nurining to’lqin uzunligi.
Mozli formulasi asosida rentgen nurining to’lqin uzinligini o’lchab elementning tartib nomerini topish mumkin.
Mozli qonuni D.I.Mendeleev elementlarni davriy jadvalga to’g’ri joylashtirganini ko’rsatadi.
Rentgen nurlari spektrini o’rganish asosida z=72 Re elementi ochilgan.
Mozli qonuniga ko’ra elementning tartib nomeri bu oddiy nomerlash emas balki atomning musbat zaryadini qiymatini ko’rsatar ekan, atomning asosiy xossalari uning yadro zaryadiga bo’g’liqdir.
Masalan, 11Na23 natriy atomida elektronlar 11 va protonlar 11. Protonlar va neytronlar bir zarracha nuklonlarning ikki holatini ko’rsatadi.
Protonning massasi 1,0073 u.b. ga teng bo’lib, uning zaryadi +1 ga teng. Neytronning massasi 1,0087 u.b.ga teng,uning zaryadi nolga teng.
Neytron ochilgandan so’ng 1932 y. sovet olimlari Gapon va Ivanchenko yadro tuzilishini proton–neytron nazariyasini yaratdilar.Bu nazariyaga ko’ra yadroda protonlar va neytronlar turadi.
N = A – Z
N- atomdagi neytronlar soni. A-elementning atom massasi. Z-elementning tartib nomeri.
Yadrodagi protonlar va neytronlarni ushlab turuvchi kuchlar yadro kuchlari deyiladi.Ular juda qisqa masofada tasir etadi
(10—16 m).
Yadrodaga protonlar neytronlarga yoki teskari jarayon sodir bo’lishi mumkin.
01n = 11P + -10e 11P= 01P ++10e
-10e va +10e elektron va pozitron
Izotoplar,izobarlar va izotonlar
Yadro zaryadi bir xil lekin atom massasi turlicha bo’lgan atomlar to’plami izotoplar deyiladi.Bu zarrachalar tarkibida neytronlar soni har xil bo’ladi.
17Cl35, 17Cl37
12Mg24, 12Mg25, 12Mg26
Har xil sondagi protonlar va neytronlarga,lekin bir xil sondagi nuklonlarga(atom massasiga) ega bo’lgan zarrachalar izobarlar deyiladi.
19K 40(18 p, 21 n); 20Са40 (20p,20n); 18Ar(18p,22n)
Bir xil sondagi neytronlarga ega bo’lgan zarrachalar izotonlar deyiladi.
54Xe(54p,82n); 55Rb137 (55p,82 n);56Xe138(57p,82n).
Atomlar spektri
Atomning yadroviy tuzilishi modda tuzilishini bilishda muhim qadam hisoblanadi. Rezerford nazariyasi ikki qarama-qarshilikka ega:
- bu nazariya atomning barqarorligini tushuntura olmadi.Musbat zaryadlangan yadro atrofida aylanayotgan elektron elektromagnit to’lqinlari tarqata borib o’z energiyasini yo’qota borishi buning natijasida elektron borgan sari yadroga yaqinlasha boradi. U hamma energiyani yo’qotgandan so’ng yadroga qulashi kerak.Ammo atomlar cheksiz uzoq vaqt barqaror va buzilmasdan tura oladi.
- atomni Rezerford bo’yicha tuzilishi atom spektrlari to’g’risida noto’g’ri xulosalar chiqarishga olib keladi.Yadro atrofida aylanayotgan elektron yadroga yaqinlashib o’zining harakat tezligini doim o’zgartirib borishi kerak.Elektron tarqatayotgan nurning to’lqin chastotasi uning aylanish chastotasiga bog’liq va uzluksiz o’zgarib borishi kerak.Demak, atomlar tomonidan tarqatilayotgan nur uzluksiz spektrga ega bo’ladi.
Shunday qilib, Rezerford nazariyasi atomlarning
barqarorligi va atomlar spektrini uzlukli tabiatini tushuntirib bera olmadi.
Ma’lumki qattiq modda yoki suyuqlik tomonidan tarqatilgan nur uzliksiz tabiatga ega.Cho’g’lantirilgan gazlar va bug’larning spektri aniq to’lqin uzunligiga ega bo’ladi,bular qora chiziq bilan bir-biridan ajralgan bo,ladi.Masalan kaliyning atom spektrida uchta chiziq bor.2 qizil va 1 binafsha.Bunday spektrlar chiziqli spektrlar deyiladi va ular har bir element uchun xarakterli bo’ladi.
Nurning kvant nazariyasi
Nemis fizigi Maks Plank 1920 y.da qizdirilgan moddaning nur chiqarish xossasini, moddalar tomonidan nur chiqarilishi va yutilishi uzuq –uzuq, y’ani diskret holda sodir bo’ladi deb baholadi.
Buhday holda nur energiyasi(E) nur chastotasi(n) bilan quydagicha bog’langan:
Е = h•n
Bu formula Plank formulasi deyiladi.h-proporsionallik koeffisienti yoki Plank doimiysi uning qiymati
6,626 10-34 J/Sek.
1905 y.da Albert Eynshteyn fotoelektrik effektini o’rganish jarayonida elektromagnit to’lqinlari (nuri) kvantlar holida,nurlanis bu fotonlar holatida tarqalishini aniqladi.Bundan yorig’liq to’lqinlari zarrachalar oqimi ekan degan muhim xulosaga keldi.Fotonlarning energiyasi Plank formulasi orqali aniqlanadi.Nurning kvant nazariyasidan fotonlar bo’linmaydi degan xulosa chiqadi.Ular fotografik qog’ozda iz qoldiradi va zarra xossasini namoyon etadi Foton korpuskulyar va to’lqin xossasiga ega bo’lib bu holat yorug’lik nurining interferensiyalanishi va difraksiyalanishida o’z aksini topadi.Demak, fotonga ham korpuskulyar ham to’lqin xossasi tegishlidir.
Elektron qavatlarning Bor nazariyasi bo’yicha tuzilishi
Daniyalik fizik Nils Bor o’z nazariyasida atomning yadro modelidan, nurlanishning kvant nazariyasi va nurlanishning uzluksizlik tabiatini hisobga olgan holda quyidagi xulosani chiqardi.
Atomdagi elektronlarning energiyasi uzluksiz o’zgarishi mumkin emas,ularning energiyasi uzlukli o’zgaradi.
Shuning uchun atomda har qanday energetik holatlarda elektronlar bo’lmasdan,faqat “ruxsat etilgan” energetik holatlarda bo’ladi.Atomdagi elektronlarning energetik holatlari kvantlangan.Bir “ruxsat etilgan” orbitaldan ikkinchisiga sakrash bilan o’tiladi.
Bor nazariyasi quyidagi postulatlardan iborat:
1.Elektronlar yadro atrofida har qanday orbitalar bilan emas, ma’lum aylanma orbitalar bilan aylanadi.Bu orbitalar “ruxsat etilgan” orbitalar deyiladi.
2.”Ruxsat etilgan” orbitallar bo’yicha harakatlanishda
elektronlar nur tarqatmaydi .
3.Elektronlar bir “ruxsat etilgan” orbitaldan ikkinchisiga o’tishda nur tarqatadi.Bu elektromagnit kvanti energiyasi atomning oxirgi holatdan boshlang’ich holatga o’tgandagi energiyalari farqidan topiladi.
hn=E2 – E1
E2 va E1 atomdagi turli energetik holatlardagi energyalar farqi.
Bor nazariyasini ko’p yutiqlari bilan bir qatorda o’ziga xos kamchiliklari ham bor edi.Masalan bir “ruxsat etilgan” orbitaldan ikkinchisiga o’tishda qayerda bo’ladi. Shuningdek, Bor nazariyasi hatto vodorod spektrini ravshanlik sababini tushuntirib bera olmadi.