KOMPLEKS BIRIKMALARNING KLASSIFIKATSIYASI VA NOMLANISHI

---

   Kompleks ionning  zaryadiga  qarab,  kompleks birikmalar uchga bo’linadi:

             1) kation,                [Cu(NH₃)₄]SO₄  =  [Cu(NH₃)₄] ²⁺  + SO₄^2-

            2) anion                   K₄[Fe(CN)₆] = 3K⁺  + [Fe(CN₆)] ^3-

            3) neytral                 [Pt(NH₃)₄Cl₂ ] , [Fe(CO)₅]  kompleks birikmalarga bo’linadi.

       Nomlanishi.   Kompleks  birikmalarni  nomlashda  markaziy atom kompleks hosil qiluvchi ligandlardan keyin o’qiladi.  Bunda albatta uning zaryadi ko’rsatiladi.  Kompleks  ionning  zaryadi  uni tashkil etuvchilari zaryadlarining algebraik summasiga teng bo’ladi.  Shuning uchun markaziy  ionning  formal zaryadi butun ionning zaryadi orqali ifodalanadi. Ligandlar alfavit bo’yicha  ketma-ket  keladi,  bunda ularning soniga qaralmaydi.

       Anionlar nomidagi -it,  -id, -at qo’shimchalari o’rniga -o qo’yiladi. Ftorid - ftoro, xlorid - xloro, tsianid - tsiano va hokazo. Suv va ammiak kabi neytral ligandlar "akva", "amin" deyiladi. Ular anionlardan oldin yoziladi va o’qiladi.

     [Al(H₂O)₅(OH)]Cl₂  - pentaakvagidroksoalyuminiy (III)-xlorid

     [Co(NH₃)₅Cl]Cl₂   -    pentaaminxlorokobalt (III)-xlorid.

     NO, SO gruppalar to’g’ridan-to’g’ri metall atomi bilan bog’langan bo’lsa, ularni nitrozil, karbonil deyiladi.

        Kation  kompleks  birikmalarda  oldin ligandlarning soni, so’ng nomi o’qilib,  so’ngra kompleks hosil qiluvchi o’qiladi va uning oksidlanish darajasi ko’rsatiladi,  oxiridf tashqi sfera ioni o’qiladi.

        [Cu(NH₃)₄]SO₄  -  tetraaminmis (II) - sulfat

       [Al(H₂O)₆]Cl₃   - geksaakvaalyuminiy (III) - xlorid

       [CrCl(H₂O)₅]Cl₂  - xloropentaakvaxrom (III) - xlorid.

2. Anion kompleks birikmalarda oldin tashqi sfera ioni so’ngra ligandlarning soni va nomi o’qilib,  oxirida kompleks hosil qiluvchining nomiga –at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi va uning oksidlanish darajasi aytiladi.

     K₂[Be(OH)₄] –  kaliy tetragidroksoberillat (II)

     K₄ [Fe(CN)₆ ] -  kaliy geksatsianoferrat (II)

     Na[BiJ₄]      -    natriy tetraiodovismutat (III)

3. Neytral kompleks birikmalarni nomlashda  avval  ligandlarning soni va nomi o’qilib, so’ngra kompleks hosil qiluvchi o’qiladi.

     [Fe(CO)₄ ]    - tetrakarbonil temir

     [Pt(NH₃)₄ Cl₂]  - diamindixlor platina.

      Kompleks birikmalarning tuzilishini aniqlash.   Kompleks birikmalarning tuzilishini bir necha usul bilan aniqlash mumkin.

  Almashinish reaktsiyasi orqali quyidagi komplekslarning tuzilishi aniqlangan.

1)     PtCl₄ 6NH₃ ,    PtCl₄4NH₃ ,    PtCl₄2NH₃ ,   PtCl₄ 2KCl

     Tarkibida 1 mol PtCl₄ 6NH₃  tutgan eritmaga ortiqcha miqdorda

     AgNO₃ eritmasidan  qo’shilsa,  4  mol AgCl cho’kmaga tushgan.  Demak,

hammma  Cl ^-  ionlari tashqi sferada joylashgan.

         [Pt(NH₃)₄]Cl₄   =    [Pt(NH₃)₄] ⁴⁺   +   4Cl^-

     geksaaminplatina (IY)  xlorid

     PtCl₄4NH₃ eritmasiga ortiqcha AgNO₃ qo’shilsa, 2 mol AgCl cho’kmaga tushgan.

         [Pt(NH₃)₄Cl₂]Cl ₂ =   [Pt(NH₃)₄Cl₂]²⁺  +   2Cl^-

         tetraamindixloroplatina (IY)    xlorid

         PtCl₄ 2NH₃ eritmasiga kumush nitrat eritmasidan qo’shilsa, cho’kma hosil bo’lmaydi,  chunki xlor ionlarining hammasi  ichki  sferada joylashgan.

        [Pt(NH₃)₄ Cl₄]  diamintetraxloroplatina –neytral kompleksdir.

        PtCl₄ 2KCl eritmasida  ham kumush nitrat ta’siridan cho’kma hosil bo’lmagan.

          K₄[PtCl₆]  = 2K⁺  + [PtCl₆] ^2-

     kaliy geksaxloroplatina (IY)

     Bundan tashqari   kompleks   birikmalarning  tuzilishini molyar elektr o’tkazuvchanlik va  rentgenstrukturaviy  tahlil  orqali  ham aniqlash mumkin:

         Elektrolit                                  Molyar elektr

         molekulasidan                              o’tkazuvchanlik,

         hosil bo’ladigan                            m,om^-1*sm²*mol^-1

             ionlar soni

                    2                                               100

                    3                                                250

                    4                                                400

                    5                                                 500

        

                 m - qiymati 500 bo’lishi  uni tarkibidagi ionlar soni  5 ta ekanligini ko’rsatadi.[Pt(NH₃)₆]Cl₄ –shu formulaga javob beradi. [Pt(NH₃)₅Cl]Cl₃ –da ionlar soni 4     m - 400 ga teng. K₂[PtCl₄]  dan [Pt(NH₃)₂Cl₄] ga o’tgan sari m - ning qiymati kamayib bo’radi.

 

       Rentgenostruturaviy usulda kompleks birikmalarni tahlil qilish uchun kompeks birikmasini anchagina katta kristalli olingan bo’lishi kerak.Shunda  kristall moddada joylashgan atom va molekulalarning joylanish tartibini aniqlash mumkin.

     Kompleks hosil qiluvchi ionning  koordinatsion  soni  o’zgarmas qiymat  emas,  ayni  ligandning tabiatiga bog’liq,  uning elektrik xossalari bilan belgilanadi. Bundan tashqari koordinatsion son ayni kompleks hosil qiluvchi va ligandning agregat holatiga, kontsentratsiyasiga va ular orasidagi ta’sirga ham bog’liq.

     Ichki sferada  faqat birgina o’rinni egallaydigan ligand monodentant ligand deyiladi.  Ularga:

                            NH₃ , H₂O, OH^- , Cl^- , CN ^- , F^- , J^-

va hokazolar  misol bo’ladi.

     Agar ligand 2 o’rinni egallasa bidentant deyiladi.

     Ularga misol: SO₄^2-  , CO₃^2- , NH₂-CH₂CH₂-NH₂.

      To’rt o’rinni  egallagan  tetradentant  ligandga  ikki zaryadli etilendiaminsirka kislota misol bo’ladi.   

   

                 ^- OOCCH₂-N-CH₂COOH

                                    │

                                    │   

                    ^-OOCCH₂-N-CH₂COOH

          Ichki sferadagi neytral molekulalar yoki ionlar ya’ni ligandlar

sekin-asta boshqa ligandlarga almashinishi mumkin. Masalan:

     [Co(NH₃)₄]Cl₃  molekulasidagi ammiak NO₂^-  ionlariga almashinishidan [Co(NH₃)₄ NO₂]Cl₂,  [Co(NH₃)₄Cl(NO₂)]Cl ,  K ₂[Co(NH₃)₂(NO₂)₄] ,

K ₄[Co(NO₂)₆] lar hosil bo’ladi.

    Bunda kompleks ionning zaryadi  3+ dan 3- ga o’tadi.  [Co(NH3)4]³⁺    [Co(NO₂)₆]^3-