Kompleks birikmalarning tuzilishini 3 xil yo’l bilan tushuntirish mumkin.
1) kristall maydon nazariyasi
2) valent bog’lanish usuli (VBU)
3) molekulyar orbitallar usuli (MOU)
d-orbitallarining fazoviy shakli hisobga olinadi. Ligandlar hosil qilgan elektr maydoni kuchiga qarab kompleks hosil qiluvchining d-orbitallari har xil energetik orbitalga ajraydi. Shu tufayli kompleks birikmaning fazoviy shakli ham turlicha bo’ladi.Erkin ionda markaziy atomning d-orbitallari bir xil energiyaga ega bo’ladi.
b)ligandlarning oktaedrik
maydoni ta’siridagi ion
b)sferik ion dz2 dx2y2
__ __ dg
__ __ __ __ __
Ñ
dxy dxz dyz dz2 dx2y2
__ __ __ __ __ dxy dxz dyz
__ __ __ de
Agar markaziy ion atrofida ligandlarning oktaedrik joylashuvi yuzaga kelsa markaziy atomdagi dz2 va d x2y2 ligandlarga nisbatan kucliroq itarilishga uchrab ularning energiyalari doira maydon ta’siridagi iondan anchagina yuqori bo’ladi.
Ayni paytda, dxy,dxz va dyz orbatallarning energetik holati doira maydon ta’siridan kuchsiz bo’ladi.Shu sababga kora markaziy atomning d orbatallari oktaedrik maydon ta’sirida ikkiga bo’linadi(dg va de). Bu enehgiyalarning farqi
(Ñ) – parchalanish enehgiyasi deyiladi. Bu qiymat kompleks birikmalarning yutilish spektrlari orqali aniqlanadi.
Ligandlar parchalanish spektrlarini qiymati bo’yicha quyidagi spektrokimyoviy qatorni hosil qiladi.
CO,CN -> En > NH3 > CSN- > H2O > OH- > F- > Cl- > Br- > J-
Kucli o’rtacha maydon kuchsiz
maydon ½ ½ maydon
[CoF6] 3- paramagnit kompleks hosil qilishi va [Co(CN)6]3- ning diamagnit kompleks hosil qilish sabaini ligandlarning spektrokimyoviy qatori asisida tusuntirish mumkin. CN- ioni kuchli maydon hosil qiluvchi ligandlar qatorida joylashganligi uchun uning parchalanish energiyasi anchagina yuqori bo’ladi. [CoF6]3- yuqori spinli kompleksga kirib paramagnit xossaga ega.
[Co(CN)6]3- da bo’lsa elektronlarning joylasuvi boshqacha yuzaga keladi.
dz2 dx2y2
[CoF6]3- ___ ___ dg
maydoni ta’siridagi ion
b)sferik ion dz2 dx2y2 dg
dz2 dx2y2 dxy dxz dyz Ñ [Co(CN)6]3- Ñ
¯
dxy dxz dyz de
¯
dxy dxz dyz
¯__ ¯__ ¯__ de
Ni - 2e ® Ni2+ K2[NiCl4]
3s23p 63d 8 4s2 ® 3s2 3p63d84s0
Cl ClCl
Cl ┌─┬─┬─┐ [NiCl4] 2- sp 3 gibridlanish
┌─┼─┴─┴─┘
└─┘ 4p
4s
┌─┬─┬─┬─┬─┐
3d└─┴─┴─┴─┴─┘
2ta juftlashmagan elektron hisobiga bu kompleks birikma magnit xossaga ega.
[Zn(NH3)4]Cl2 kompleks birikma tetraedr shakliga ega.
[Zn(NH3)4]2+ , [Cd(NH3)4]2+ , [HgJ4]2+ lar ega.
Zn - 2e ® Zn 2+
3s23p63d104s2 ® 3s23p63d10
NH3NH3NH3
NH3 ┌─┬─┬─┐
[Zn(NH3)4]2+ ┌─┼─┴─┴─┘ sp3 gibridlanish
└─┘ 4p
4s
d- elementlarning 4ta d -orbitallari band bo’lgan ionlarda,koordinatsion soni 4 ga teng bo’lsa, bitta d, bitta s va ikkita d-orbital ishtirok etadi.
[Pt(NH3)4]2+ Pt -2e ® Pt2+
5s25p65d96s1 ® 5s25p65d8
┌─┬─┬─┐
┌─┼─┴─┴─┘
┌─┬─┬─┬─┬─┼─┘ 6p
┌─┬─┬─┼─┴─┴─┴─┴─┘6s
┌─┼─┴─┴─┘ 5d
└─┘ 5p
5s
Bunda dsp2 gibridlanish bo’lib, molekula tekis kvadrat shaklida bo’ladi. Ligandlar kvadratning uchlarida joylashadi.
Koordinatsion son 6 ga teng bo’lganda d2sp3 gibridlanish bo’ladi. Kompleks birikma oktaedr shaklida bo’lib, ligandlar oktaedr uch-larida joylashadi.
[Pt(NH3)6]4+ Pt - 4e ® Pt 4+
5s25p65d96s1 ®5s 25p6 5d6
┌─┬─┬─┐
┌─┼─┴─┴─┘
┌─┬─┬─┬─┬─┼─┘ 6p
┌─┬─┬─┼─┴─┴─┴─┴─┘6s
┌─┼─┴─┴─┘ 5d
└─┘ 5p
5s
Shunga o’xshash konfiguratsiya [Co(NH3)6] 3+ , [Fe(CN)6]3+ larda
bo’ladi.
Agar koordinatsion son 2 ga teng bo’lsa, sp gibridlanish kuzatiladi, chiziqli konfiguratsiya bo’ladi.
[Ag(NH3)4]Cl Ag - 1e ® Ag +
4s24p64d105s1 ® 4s24p6 d105so5po
Bu misollar valent valent bog’lanish metodi kompleks birikmalarning koordinatsion soni, geometrik shakli va magnit xossalarini to’g’ri tushuntiradi. Lekin yutilish spektrlarini valent boglanish usuli bilan tushuntirib bo’lmaydi. Shunday ligandlar borki, ular metaldagi elektronlarni o’zining vakant orbitallariga qabul qila oladi.
PF3 yoki SnCl4 ioni o’zining bo’shashtiruvchi orbitallariga CO,NO kabi molekulalarni qabul qila oladi. Bu kompleks birikmalarning tuzilishini molekulyar orbitallar nazariyasi tushuntirib beradi.